WILLIAM L. BROWN

POLSKIE PISMO
ENTOMOLOGICZNE

BULLETIN ENTOMOLOGIQUE DE Lfl POLOGNE

WYDflJE
POLSKI ZWIAZEK ENTOMOLOGICZNY

PUBLIE PflR Lfl SOC[l POLONfllSE DES ENTOMOLOGISTES
Z ZflSILKU WYDZIftLU NflUK! MIN. W. R. I O. P.

T. 111. 2ESZYT 4. 1924

JAROSLAW LOMNICKI

PRZEGL^D POLSK1CH GMTUNKOW
RODZAJG MROWKI (FORMICA LINtSE)

CJBERSICHT D. POLNISCHEN RRTEN D. GftTTUNG AMEISE (FORMICA L.)

Z 4 RYSUNKflMI

LWOW 1925

2 DRUKRRNi 7HKLADU NflRODOWEGO IMIENIfl OSSOLItSSKiCH

POO ZflRZf\DEM JOZEFfl ZIEMBINSKIECO

ODBITKA Z ,,POLSKIEGO PISMA ENTOMOLOGICZNEGO" T.I1I. Z. 4. 1924.

EXTRAIT DU ..BULLETIN ENTOMOLOGIQUE DE LA POLOGNE". T. III. 1924.

Przeglqd polskich gatunkow rodzaju mrowki
(Formica Linne).

[Ubersicht der polnischen Arten der Gattung Ameise (Formica L.)].
Z 4 rysunkami.

NapisaJ
JAROSLAW LOMNICKI.

WST^P.

Mrowka nalezy w rz^dzie owadow blonkoskrzydtych czyli
krotko blonkowek (Hymenoptera) do podrzqdu przew^zonych
(Apocrita) a mie.dzy grupami rodzin, na ktore sie. ten podrze,d
rozpada, do grupy z^diowek (Aculeata). W grupie rodzin za.dto-
wek nalezy do rodziny mrowkowatych (Formicidae). Charaktery-
styki rz^dow, podrz^dow i grup rodzin nalezq do podr^cznikow
zoologji systematycznej i tarn ich szukac nalezy. Tu przystqpujemy
od razu do charakterystyki rodziny i jej podziahi na podrodziny.

RODZINA: MROWKOWATE (Fam.: Formicidae). Rys. 13.

Rozki (u mrowkowatych fauny polskiej 10 13 czJonkowe)
zatamane, ich pierwszy czlonek (trzonek czyli re_kojesc) zwykle
najdluzszy. Odwtok u samcow zawsze pozbawionych zqdia z sied-
miu obrqczek ztozony, u innych osobnikow zawsze z mniejszej
ilosci. Pierwsza *) obr^czka odwloka (pomostek) od reszty odw^-
zona i z gory guzowata albo z Juska.; czqsto nast^pna takze
obrqczka odwqzona i guzowata (zapomostek). Kr^tarze pojedyncze,

') Jak ciaJo wszystkich owadow takze i cialo mrowkowatych skiada si^
z trzech cz^sci: gtowy, tuiowia i odwJoka. Z tulowiem w jednq catosc zrasta si<;
pierwaza obrqczka odwtoka. W opisach liczymy ze wzgl^dow praktycznych do-
piero nastepujqcq (oddzielonq wyrazr.ie od tuiowia) a wiqc wJasciwie
odwtoka zawsze jako pierwszq, trzeci^ jako drugq i t. d.

1

If 2

pierwszy czlonek stop trzonkowaty. Skrzydta w spoczynku niesfal-
dowane, maja, cztery podtuzne zytki u nasady, jedmj komorke. dyskoi-
dalnsj albo nie majq zadnej i jedn^ lub dwie zamknie^te kubitalne J ).

Spoleczenstwa tych owadow skladajq sie. w pewnych porach
roku z oskrzydlonych zazwyczaj samcow ( <? ) i samic (?), tudziez
z bezskrzydlych robotnic (?) a czasem jeszcze zolnierzy (Q).

Rodzine. te. podzielono w nowszych czasach (34 2 ) na 7 pod-
rodzin, z ktorych tylko cztery nalezq do naszej fauny, zatem po-
dajemy przeg-l^d tych tylko podrodzin.

PRZEGLAD PODRODZIN:

1. Dwie obr^czki odwlloka przeksztalcone w we.zsze od reszty
utwory : pomostek i zapomostek; zqdto rozwini^te 2.

Tylko jedna obra_czka odwtoka przeksztalcona w pomo-
stek, Iqcz^cy sredni^ czqsc ciata z tyln^ ; zqdto zanikte 3.

2. Zapomostek wielkoscia. wie.cej zgodny z nastqpnemi obracz-
kami odwtoka niz z pomostkiem /. Ponerinae.

Zapomostek wielkoscia. wie,cej zgodny z pomostkiem niz
z nast^pnemi obrqczkami odwloka //. Myrmicinae.

3. Nadustek wkracza mie.dzy listwami czolowemi poza miej-
sca osadzenia rozkow ; u *p i 9 odwtok wlasciwy ma tylko
cztery zewn^trznie widoczne obrqczki ///. Dolichoderinae.

Nadustek nie wkracza mie.dzy listwami czotowemi poza
miejsca osadzenia rozkow; u i 9 odwJok wtasciwy ma
pie.c zewne.trznie widocznych obr^czek IV. Formicinae.

PODRODZ1NA: Formicinae.

Poniewaz mrowka (Formica) nalezy do podrodziny Formi-
cinae, zatem podajemy w naste^puj^cej czejsci przeglqd rodzajow
tej podrodziny, ktore nalezy do polskiej fauny ; jedynie Myrme-
cocysius Wesrn. nie znaleziono w obszarze Polski w dzisiejszych
granicach, zyje jednak bardzo niedaleko od dzisiejszej wschodniej
granicy na Podolu 3 ).

*) Zwracamy na to uwag^, ze ile razy b^clzic w dalszym ciqgu mowa
o skrzydiach, b^dziemy mieli na mysli zawsze tak jak i obe^nie pierwszq (przed-
niij) par^.

2 ) Liczby w nawiasach odnoszq si^ do liczb porzqdkowych wykazu literatury.

3 ) Myrmecocystus cursor Fonsc. var. caspius Ruzsky = aenescens Nyl.
zebral p. Bayger w Jaryszowie. Okazy znajdujq si^ w Muzeum im. Dzieduszyckich.

'-T3

W kluczu do rodzajow Formicinae osobno rozpatrzymy 9
osobno 9 i znowu osobno c?

1. Rozki dwunastocztonkowe osadzone w pewnej odlegiosci
od tylnych brzegow nadustka (Camponotii) ; brzegi
boczne trapezowatego nadustka rozchodz^ sie. ku przodowi ;
listwy czoJowe esowato wygie^e ; polko czolowe nieod-
graniczone ostro, mniej wiqcej dwa razy tak szerokie jak
dlugie ; luska pomostka pionowa z przodu i z tylu pra-
wie rownomiernie slabo wypukla. Przyoczek brak

Camponotus Mayr.

Rozki osadzone u przednich koncow listw czotowych tuz
przy brzegach nadustka

2. Rozki 11-czJonkowe (Plagiolepidii) , przyoczek brak,
tufow z gory bardzo slabo miqdzy srodpleczem a poza-
pleczem sciqgni^ty, nieco nierowno lukowaty od przodu
ku tyiowi ; pozaplecze bez z^bow ; pomostek z ukosnie
ku gorze i przodowi zwrocon^ wqskq, u gory zaokrqglonq
tuskq. Ciato drobne Plagiolepis Mayr.

Rozki 12-czionkowe (Formicii)

3. Polko czolowe nieodgraniczone wyraznie, prawie dwa razy
tak szerokie jak diugie, cztonki biczyka 2 -5 krotsze
i mniejsze niz pozostale ; pomostek z pionowa. lub prawie
pionowEj czworobocznq wqsk^ luskq, odwlok nieprzedtu-
zony ku przodowi, przedni brzeg nadustka niewykrojony,
przyoczka bardzo male i niewyrazne Lasius Fabr.

Polko czotowe wyraznie odgraniczone, przyoczka wyrazne

4. Zuwaczki walcowate, zakrzywione, bardzo w^skie, na
koncach zaostrzone, bez brzegu zuja.cego ; pozaplecze
garbowato wystaja.ce, pomostek z grubq, owalna., wysok^
i pionow^ lusk^ Polyergus Latr.

Zuwaczki plaskie z uz^bionemi brzegami zujqcemi

5. Czwarty czlon gtaszczkow szcz^kowych tylko nieco dluz-
szy od piqtego ; listwy czoiowe ku tyJowi si^ rozchodza.,
ich brzegi na zewnairz sa_ slabo wypukle, pomostek z lusk^
wielka. pionowq Formica L.

Czwarty czlon glaszczkow szcz^kowych jest prawie dwa
razy tak dlugi jak pia.ty; listwy czolowe prawie rowno-

T4

legle, ich brzegi na zewnatrz wkle^sle, pomostek z gory
z kulistym guzem lub grubc[ luskq Myrmecocystus Wesm.

1. Rozki 12-cztonkowe osadzone w pewnej odleglosci od
tylnych brzegow nadustka ; brzegi boczne trapezowatego
nadustka rozchodz^ siq mniej wie_cej ku przodowi ; listwy
czolowe wygie_te ; tuska pomostka owalna, pionowa, naj-
cz^sciej slabo i rowno wypukla na swoich dwoch po-
wierzchniach ; skrzydla bez komorki dyskoidalnej

Camponotas Mayr.

Rozki osadzone u przednich koncow listw czolowych na
brzegu tylnym nadustka lub bardzo blisko tego brzegu 2.

2. Rozki 11-czlonkowe; pomostek z luska^ pochylonq bar-
dzo silnie ku przodowi, klinowatq, z gory zaokrqgloncj,
bezz^bnq, nakryt^ czqscicj szerok^ odwtoka, 2 5 czlon
biczyka rozkow krotsze niz nast^puj^ce jego czlony, oczy
przed srodkiem glowy, skrzydta maja^ po jednej kubitalnej
komorce Plagiolepis Mayr.

Rozki 12-czlonkowfe; pomostek z pionowq albo tylko
mato ku przodowi nachylon^ tuska 3.

3. Polko czolowe nieodgraniczone wyraznie; czlony biczyka
od drugiego do przedostatniego w dlugosci rowne, ostat-
nie grubsze ; oczy nieco poza srodkiem glowy

Lasius Fabr.

Polko czolowe wyraznie odgraniczone 4.

4. Zuwaczki walcowate, zakrzywione, bardzo wqskie, na kon-
cach zaostrzone, bez brzegu zuj^cego ; luska pomostka
gruba, owalna, wysoka, skrzydla z jednq kubitaln^ i jedna^
dyskoidalnq komorkq Polyergus Latr.

Zuwaczki plaskie z uze/bionemi brzegami zujejcemi 5.

5. Czwarty czton glaszczkow szczqkowych jest nieco dtuz-
szy niz pi^ty ; brzegi listw czotowych zewnqtrz wypukle,
pomostek ma z gory luske., skrzydla si^gajq znacznie
poza koniec odwloka ; komorka dyskoidalna jest wielka,
nie brak jej prawie nigdy Formica Linne.

Czwarty czlon glaszczkow szcz^kowych jest dwa razy
tak dtugi jak piaty ; brzegi listw czolowych sq zewnatrz
wklqsle; pomostek ma u gory kulisty guz albo grubq

sercowata, luske^ ; skrzydla si^gaja tylko do konca od-
wloka, ich komorki dyskoidalne sq male albo bralc ich
zupelnie Myrmecocystus Wesm.

1. Rozki 13-czlonkowe osadzone w pewnej odleglosci od
brzegu tylnego nadustka. Polko czolowe zle odgrani-
czone o wiele szersze od swej dtugosci. Luska pomostka
gruba. Skrzydla bez komorek dyskoidalnych ; nadustek
trapezowaty o brzegach bocznych rozchodzcicych sie^ ku
przodowi, gdzie dosi^gajq przednich k^tow glowy. Rozki
dlugie z pierwszym czlonem biczyka malo wi^kszym od
drugiego, listwy czotowe wygi^te, slabo rozbiezne

Camponotus Mayr.

Rozki osadzone przy przednich koncach listw czolowych,
na brzegu tylnym nadustka lub bardzo blisko niego

2. Rozki 12-czlonkowe, skrzydla zwykle bez komorki dys-
koidalnej. Biczyk rozka stopniowo siq rozszerza od po-
cz^tku do konca, jego czlony krotsze lub malo dluzsze
od szerokosci z wyjatkiem pierwszego i ostatniego ; pierw-
szy troch^ dluzszy od dwu nastepnych razem wzi^tych

Plagiolepis Mayr.

Rozki 13-czlonkowe

3. Polko czolowe nieodgraniczone wyraznie. Pierwszy czlon
biczyka grubszy i nie krotszy niz drugi. <? znacznie mniej-
szy niz 9. Lasius Fabr.

Polko czolowe ostro odgraniczone

4. Zuwaczki walcowate, bardzo cienkie, na koncach zao-
strzone, bez brzegu zujacego. Nadustek trojkqtny z tylu
silnie zaokr^glony wypukly; luska pomostka pionowa,
gruba, czworoboczna Polyergus Latr.

Zuwaczki plaskie z brzegami zuj^cemi

5. Odwlok dose splaszczony z gory. Skrzydta dluzsze od
odwtoku, komorka dyskoidalna wielka, rzadko niewyksztal-
cona. Pierwszy czlon biczyka o trzeciq cze^sc krotszy
od drugiego. Tulow nieco rozszerzony w srodku bokow,
przedplecze nieco wypukle poprzecznie Formica Linne.

Odwtok walcowaty niesptaszczony z gory, skrzydla krpt-
kie nie sie,gajqce poza odwlok, komorka dyskoidalna

mala albo jej brak. Pierwszy czlon biczyka tak dlugi jak
nastqpny. Tutow z bokow sclesniony szerokosci dose
jednostajnej, przedplecze nieco wkl^ste poprzecznie
w swoim srodku Myrmecocystus Wesm.

KLUCZ DO GATUNKOW RODZAJU MROWKI (Formica L.).

UWAGI WSTE.PNE.

W przegla/izie gatunkow idziemy utartym przez Mayra (9)
szlakiem ale przy tern przyjmujemy podrodzaje wyroznione i na-
zwane przez Forela (27), zaznaczaja.c jednak w tern miejscu, ze
podrodzaje Raptiformica i Serviformica maja. na razie jeszcze
wartosc prowizorycznq, gdyz nie zostaly jeszcze przez myrmeko-
logow ogolnie przyj^te (41). Dla dwu gatunkow tworzymy osobny
nowy podrodzaj Adformica.

W pojmowaniu gatunkow powracamy do stanowiska Mayra
z r. 1861 a nie przyjmujemy stanowiska Forela, gdyz nie wydaje
sie^ nam, by gatunki poscia.gane w jeden przez tego myrmekologa
usprawiedliwialy to przejsciowemi formami.

Systematyczny przeglqd nasz malo siq rozni od Mayra (9) ;
odst^pstwa usprawiedliwiaj^ pozniejsze badania, jak np. resty-
tucja Formica picea Nyl. przez Emeryego (23).

WYKAZ LITERATURY.

1. P. A. Latreille. Histoire Naturelle des Fourmis. Paris 1802.

2. W. Ny Ian der. Adnotationes in Monographiam formicarum borealium.
Acta Soc. Scient. Fennicae 1846.

3: Additamentum adnot. in Mon. form, bor., ibidem 1846.

4. Additamentum alterum adnot. in Mon. form, bor., ibidem 1848.

5. A. Forster. Hymenopterologische Studien. 1. Heft. Formicariae.
Aachen 1850.

6. Schenck. Beschreibtmg- Nassauischer Ameisenarten. Jahrb. d. Ver.
f. Naturk. im Herzogt. Nassau. VIII. Heft. 1. Abt. Wiesbaden 1852.

7. G. Mayr. Formicina austriaca. Wien 1855.

8. W. Nyl an der. Synopsis des Formicides de France et d'Algerie.
Paris. 1856. Str. 60-66.

9. G. Mayr. Die europaischen Formiciden. Wien 1861.

10. M. Nowicki. Przyczynek do owadniczej fauny Gaticyi. Krakow 1864.

11. G. Belke. Notice sur 1'histoire naturelle du district de Radomysl
(gouv. de Kieff). Bull, de la Soc. imp. des naturalistes de Moscou. Anne 1866.
T. XXXIX. 1. Partie. Pag. 491526.

12. A. Wierzejski. Przyczynek do fauny owadow blonkoskrzydJych
(Hymenoptera). Kom. fiz. T. II. Krakow 1868. p. 118-119.

13. Dodatek do fauny blonkowek (hymenoptera). 'Kom. fiz. VIII. Kra-
kow 1874. str. 264265.

14. A. Forel. Les fourmis de la Suisse. Bale-Geneve-Lyon 1874.

15. E. Andre. Les fourmis. Beaune 1881.

16. C. G. A. Brischke. Hymenoptera aculeata der Provinzen West-
und Ostpreussen. Neu bearbeitet. Schriften d. Naturf. Gesell. jn Danzig. N. F.
VII. Bd. 1. Heft. 1888.

17. N. Nasonow. EntomoJogiczeskija izsliedowanija 1892 g. K faunie
murawjew Rassiji. Izw. Warsz. I. Uniw. 1892.

18. C. G. de Dalla Torre. Catalogus Hymenopterorum. V. VII. Lipsiae

MDCCCXCIII.

19. N. Nasonow. Kollekcji ZooJogiczeskawo Kabineta imp. Warszaw-
skawo Uniw. III. Spisok i opisanije kotl. po biologji nasiekomych. Warszawa 1894.

20. M. Ruzsky. Murawji Rassiji. Kazan 1905.

21. O. Schmiedeknecht. Die Hymenopteren Mitteleuropas. Jena 1907.
str. 369-374.

22. M. Ruzsky. Spisok murawjew Minskoj gub., sobrannych ekspedicijej
Moskowskawo stud, kruzka. K faunie murawjew Wilenskoj gub. Trudy Stud.
Kruzk. izsl. Russ Prir. Mosk. Un. 1907.

23. C. Emery. Beitrage zu Monogr. d. Formiciden d. palaarkt. Faunengeb.
Teil VII. D. E. Z. 1909. -

24. E. Niezabito wski. Kopce ziemne sypane przez mrowki po pastwi-
skach Galicji Wschodniej. Kosmos XXXV. Lwow 1911. str. 159-168.

25. H. Stitz. Die Ameisen Mitteleuropas. Stuttgart 1914.

26. W. Bonner S. J. Formica fusca picea eine Moorameise. Biol. Centr.
Bd. 34. 1914. p. 6465.

27. A. Forel. Die Ameisen der Schweiz. Diibendorf 1915.

28. K. Escherich. Die Ameise. 2. Aufl. Braunschweig 1917. Anhang II.
str. 321 338. von H. Viehmeyer durchgesehen und zum grofien Teil neu
bearbeitet.

29. L. Bykowski. Litwa jako teren wycieczek szkolnych Muzeum. Lwow
1918. R. XXXIII. Nr. 1. i 2. str. 31 (wzmianka o potwornych mrowiskach w Bia-
towiezy).

30. J. Lomnicki. Z fauny mrowek Litwy. Rozpr. i Wiad. Muz. Dzied.
T. IV. Lw6w. R. 1918.

31. E. Wasmann S. J. Die Gastpflege der Ameisen ihre biologischen
und philosophischen Probleme [Nr. 234.] Berlin 1920. str. 23-24. S. 24. Anm. 1.

32. W. Kulmatycki. Mrowki niektorych okolic Mafopolski. Kom. fiz.
Krakow 1920.

33. Przyczynek do fauny myrmekologicznej b. Krolestwa Polskiego,
ibidem 1920.

34. H. Donisthorpe. The subfamilies of Formicidae, Proc. Ent. Soc.
Lond. 1921. p. XL-XLVI.

35. J. Lomnicki. O mikrandrji u mrowki zbojnicy krwistej. Kosmos,
Lwow 1921.

36. W. Kulmatycki. Przyczynek do fauny mrowek Wielkopolski i Po-
morza. Spraw. Kom. fiz. LV i LVI. Krak6w 1922. str. 7186.

8

37. J. W. Szulczewski. Obecny stan badari nad fauna, blonkowek
Wielkopolski. Spraw. Kom. fiz. LV i LVI. Krakow 1922. str. 98-101.

38. J. Noskiewicz. Z wycieczek hymenopterologicznych na Podole. II.
Rozpr. i Wiad. Muz. Dzied. T. V-VI. Lwow. R. 1922. str. 213-214.

39. Stanowiska pierwomrowki mszarnicy w Majopolsce. Odb. z Rozpr.

i Wiad. Muz. Dzied. T. VII VIII. Lwow. R. 1923. str. 35.

40. Nowe dla fauny Polski i rzadkie bfonkowki. Pol. Pis. Ent. II. Lwow
1924. str. 183.

41. H. Donisthorpe. Review. Repr. from ,,The Entom. Monthly Ma-
gazine". Vol. LX. 1924. p. 142.

42. J. Kinel i J. Noskiewicz. Zapiski entomologiczne z Kasowej Gory.
Kosmos. Lwow 1924. str. 128134.

KROTKI ZARYS DZIEJOW POZNANIA FAUNY
POLSKICH MROWEK (Formica L.).

Najdawniejszy spis faunistyczny pochodzqcy od Nowic-
k i e g o (10) podaje dla b. Galicji 6 gatunkow mrowek z rodzaju
Formica, miqdzy niemi F. gagales Latr. z Tatr. Jakq mrowkq mial
przed soba. autor trudno bez okazu rozstrzygna.c, Formica gagates
Latr. dla Tatr jest zupelnie nieprawdopodobna. Be Ike (11) podaje
z tego rodzaju dla obw. (district) Radomysla jedynie F. rufa L.
Wierzejski (12, 13) zna juz z Galicji wszystkie gatunki pol-
skie z wyj^tkiem F. pressilabris Nyl. i picea Nyl., podaje jednak
F. gagates Latr. z ok. Krakowa co jest malo prawdopodobne, bye
moze, ze tak oznaczyt niektore okazy fusca L. W drugiej pracy
podaje jeszcze F. gagates Latr. z roznych okolic Galicji ; praw-
dopodobnie jedynie okazy z poludniowego Podola do tego gatunku
rzeczywiscie nalezq. W tej pracy tez podaje, ze poprzednio z Po-
dola podana exsecta Nyl. wymaga jeszcze sprawdzenia.

Powyzej wymienione prace Nowickiego i Wierzej-
ski ego wyszly po znakomitem opracowaniu mrowek europejskich
przez Mayra, nie ma tez w nich zadnych w^tpliwosci co do
przydzielenia podanych gatunkow do przyjmowanych tez przez
nas obecnie. Nieco inaczej jest z pracami, ktore si^ pozniej oka-
zaly po dziele Forela: n Les fourmis de la Suisse 1874". Autor
poscia.gal dobre gatunki poprzednio ustalone w ten sposob, ze
pressilabris Nyl. uznat tylko za rase^ exsecta Nyl. podajqc nawet
opis formy posredniej, truncicola Nyl. i pratensis De Geer podal
jako rasy rufa L., opisuj^c nawet truncicolo-pratensis i rufo-pra-
tensis a wreszcie z wyjqtkiem sanguinea Latr. wszystkie pozostale

wowczas wyrozniane, t. j. gagates Latr., rufibarbis Fabr. i cinerea
Mayr sciqgnajt jako rasy fusca L., opisujqc formy przejsciowe.
Nadto w opisie fusca L. za przewodem Latreille'a (1, r. 1802)
zmieszal fusca L. i rufibarbis Fabr. (zapewne okazy o slabem roz-
winiqciu okrycia ze szczecin). W naste.pnych pracach dotyczqcych
takze fauny polskiej spotykamy wi^c np. takie nazwy, jak Formica
rufa L. r. pratensis Retzius, F. ru/a L. s, sir. i t. p. zamiast :
Formica pratensis Retzius, Formica rufa L. i t. d. Takze i przej-
sciowe formy pojawity sie^ w pracach takze tych, ktore si^ polskq
fauna^ zajmujcj, np. truncicolo- pratensis For., cinereo- rufibarbis For.
i t. d. Co do tej sprawy, to musimy tu juz oswiadczyc, ze nie prze-
czymy mozliwosci rzadkiego wyst^powania form przejsciowych praw-
dopodobnie mieszancow, ze -jednak sami nigdy si^ w tym rodzaju
na takie przejsciowe formy nie natknejismy. Swoj^ drog-q izolowane
osobniki trudno czasem do wtasciwego gatunku zaliczyc. Opisy,
ktore podamy, tych form przejsciowych uwzgl^dniac nie b^dq.
Brischke (16) w rnrowkach Prus podaje m. i. F. polyctena
Frst., ktorq nalezy uwazac prawdopodobnie za malo znacz^c^
aberacj^ rufa L. ; jego glebaria Nyl. odpowiada prawdopodobnie
prawdziwej glebaria Nyl., zatem jest fusca L. ; gagates Latr. jest
dla Prus naszem zdaniem mato prawdopodobn^ moze chodzi

picea Nyl., ktora^ Ny lander nieslusznie byt z gagates Latr.
sci^gna} w jedno jako synonim w r. 1856 (8).

W pracy Nasonowa (17) jest duza cz^sc zatytuJowana
,,k faunie Priwislanskawo kraja". Tarn podano 7 gatunkow z ro-
dzaju nas obchodzsjcego dla b. Krolestwa Polskiego. Podano jako
odmiane, F. pratensis De Geer: F. truncicolo-pratensis For. Takze
podano procz F. rufibarbis Fabr. forme^ F. fusca-rufibarbis For.
jako odmiane^ F. fusca L. ! Co S[dzic o formach przejsciowych,
podalismy wyzej. Przydzielanie ciemniejszych okazow rufibarbis F.
do fusca L. jako fusco-rufibarbis For. ma bye moze swoje zrodto
jeszcze w dawnem przydzieleniu nieslusznem, jak myslimy, czqsci
rufib rbis F. do fusca L. przez L a t r e i 1 1 e'a (1). Jako rzadkie mrowki
wykazane przez Nasonowa zasiugujq na uwage : F. exsecta Nyl.
znaleziona w Galachach i F. pressilabris Nyl. w ok. Warszawy

1 w Galachach.

Ruzsky w swojej wielkiej pracy z r. 1905 (20) podaje z ziem
dawnej Polski F. rufa L. s. str., var. meridionalis Nas. (gub. Wolyn-
ska), F. rufa truncicola Nyl., F. rufa pratensis De Geer., F. ex-

2

10

secta Nyl. s. str., F, exsecta pressilabris Nyl., F. fusca L. s. str.
F. fusca gagates Latr., F. rufibarbis Fabr., var. subpilosa Ruzsky,
F. cinerea Mayr, var. imitans Ruzsky, F. sanguined Latr. Opisowe
dzielo Ruzsky'ego trzeba uwazac za bardzo wazny nabytek
dla literatury przedrniotu. Ciekawa, jest rzeczq, ze takze Ruzsky
przyjmuje niektore dobrze oddzielone gatunki jako podgatunki,
co z same] juz podanej nomenklatury widoczne, a dalej, ze znaj-
dujemy u niego opisane takze liczne formy przechodowe pod na-
zwami: F. rufo-pratensis For., rufo-truncicola Ruzsky i truncicolo-
pratensis For., ktore przypisuje glownie hybrydyzacji i o ktorych
plsze, ze sa. dose pospolite. Nie zauwazylismy, co prawda, zeby
te formy podawai specjalnie z ziem polskich, mlmoto pozwolimy
sobie zauwazyc przykladowo, ze forme, jego opisana. pod 1. Form,
rufo-pratensis For. T) ,,barwa jak u pratensis, pozostale jak u rufa
i t. d." oznaczylibysmyjako rufa L. a co najwyiej jako przejsciowa.
od rufa L. do ab. piniphila Schenck, forme, opisana. pod 2. Form,
rufo-truncicola Ruzsky B) barwa i wlosy jak u F. truncicola ale
oczy bez wtoskow oznaczylibysmy jako truncicola Nyl. i t. p.
Opisy tych wrzekomych M form przejsciowych" pouczaja. jednak,
ze w opisach i porownywaniu opisow z okazami trzeba brae pod
uwage, wi^cej cech niz jedn^ i ze przy zbieraniu trzeba brae do-
stateczna. ilosc ile moznosci 9 i <? z jednego gniazda. Ruz-
sky ego Formica fusca gagates Latr., jak to z podanego opisu
wynika i na co zwrocil juz Emery (23) po wyjsciu dziela Ruz-
sky e g o uwag^, rowna sie. picea Nyl., zatem miejscowosci po-
dane dla gagates Latr. nalezaloby zapisac przy picea Nyl., mamy
jednak w^tpliwosci, czy Ruzsky scisle oddzielal te gatunki, a to
po pierwsze dlatego, ze warunki, w ktorych zyje ta mroka wedlug
autora, nie odpowiadaja. warunkom zycia picea Nyl., a powtore
dlatego, ze gub. Podolska, z ktorej swq mrowk^ takze wymienia,
kazalaby raczej przypuszczac, ze mowa tu o gagates Latr.

Autor podaje swoja. odmiane. od rufibarbis F., mianowicie
v. subpilosa Ruzsky takze z ok. Zytomierza. Jego v. subpilosa ma
jednak jak to i z rysunku okazu z ok. Aralskiego jez. widac, gruba.
tuske_. Otoz jest dla nas wqtpliwe, czy takze i inne okazy rufi-
barbis F. pokryte szczecinami nie zaliczono tu do tej prawdopo-
dobnie bardzo wschodniej odmiany. Emery (23) opisuja.c pozniej
var. subpilosa Ruzsky pomija zupelnie tuskq. Otoz zwracamy
na to uwag^, ze okazy szczecinami z gory okryte rufibarbis Fab.

11

ale bez wybitnie grubszej luski spotykajcj sie, u nas, tych jednak
nie liczylibysmy do dobrze grubq luskq scharakteryzowanej v. sub-
pilosa Ruzskyego.

Autor odnosi cinereo-rufibarbis For. do tej v. subpilosa na
str. 398 a do cinerea var. imitans Ruzsky na sir. 409. Z tego
widac jak trudno ttomaczyc te wrzekome formy przechodowe.
Z dzielka For el a nowego (27 z r. 1915) sadzac, myslelibysmy,
ze ten drugi poglqd Ruzskyego jest prawdopodobniejszy.

W dwa lata pozniej oglosil Ruzsky (22) spisy mrowek
z gub. Minskiej i Wilenskiej. W pierwszym spotykamy z form
bardziej interesujqcych : v. imitans Ruzsky, v. subpilosa Ruzsky
i ciekawa^ notatke, o takich okazach rufa L. z Widobora, ktore
maJ3 cienkie zmarszczkowanie na nizszej cz^sci polka czolowego,
zblizajqce je do wschodniej Formica uralensis Ruzsky. Niektore
okazy rufa L. zalicza autor do rufo-pratensis For. W spisie tym
spotykamy tez F. exsecta Nyl. W spisie drugim m. i. podano
oprocz rufa L. takze i rufopratensis For. Prawdopodobnie chodzi
tu jak i w pierwszym spisie o ab. piniphila Schenck.

W r. 1909 wyszla monografia Emery'ego (23). Autor
pojmuje gatunki szeroko na wzor F o r e 1 a , przy tern pisze tez
o formach przejsciowych. W uwagach cz^sci opisowej bqdziemy
mieli sposobnosc jeszcze zajmowac si^ t^ monografjq, ktorej duz^
zastugEj byto przedewszystkiem scisle odroznienie picea Nyl. od
gagates Latr. Natomiast ekshumacja Nylanderowskiej gleba-
ria pogrzebanej przez samego autora w r. 1856 nie przyniosla
naszem zdaniem korzysci poste.powi poj^c o systematyce rodzaju.
Prawdopodobnie opisane tu var. glebaria Nyl. i var. rubescens
For. odnoszq si^ do takich osobnikow rufibarbis F. jakie Lat-
reille (1) a za nim For el (14) i Andre (15) byl swego czasu
zaliczyl do fusca L.

Rok 1915 przyniosl nam prace. Fore la o mrowkach Szwaj-
carji (27), ktora podaje nam podzial rodzaju na podrodzaje. Pracq
tq bqdziemy siq zajmowac jeszcze w uwagach cze,sci szczegoJowej.
Postqp, gdyz nawrot do Mayra, w pojmowaniu gatunkow wpraw-
dzie widoczny, gdyz np. rozrozniono juz jako oddzielne gatunki :
picea Nyl., gagates Latr., fusca L., rufibarbis F. i cinerea Mayr,
jednakze przydzielono do fusca L. jako rase, glebaria Nyl. a do
tej jako varietas rubescens For. Otoz przedewszystkiem glebaria
For. 1915 wedlug opisu nie zgadza sie, z glebaria Ny lander a,

12

opis zas wskazuje na robotnice ciemniej ubarwione i mniejsze
typowej rufibarbis F. ; v. rubescens For. pokrywa sie. zupelnie
z typowq rufibarbis F. zawieraj^c opisy i wie.kszych i mniejszych
robotnic; v. fusco- rufibarbis For. jest formq przejsciowa^ od ciem-
nych i maiych robotnic typowej rufibarbis F. do odpowiednich
osobnikow odmiany silniej pokrytej szczecinami gatunku rufibar-
bis F. Autor uwaza za typowq rufibarbis F. wlasnie forme^ silniej
pokryta^ szczecinami, a wi^c forme,, ktora^ Emery (23) by} uwazat
za v. subpilosa Ruzsky, bye moze, nieslusznie. Tak wie,c forma
silniej szczecinami pokryta rufibarbis F. wymag-a prawdopodobnie
nowego nazwania, co rzeczywiscie w kluczu czynimy.

EWdzo dobry klucz do robotnic miesci si^ w dziele Esche-
richa z r. 1917 (28). Klucz ten przegladnal i w wi^kszej cz^sci
na nowo opracowal Viehmeyer. Mimo pojmowania gatunkow
zaszerokiego jest ten klucz zupetnie zdaniem naszem poprawny,
zwlaszcza, ze autor ustrzegl siq od tak powszechnego od czasu
pracy Forela z r. 1874 i Andre'go mieszania fusca L. i ru-
fibarbis F., F. rufa dusmeti Em. nalezy jednak jako aberacja do
rufa L. nie zas jako podgatunek, o czem be.dzie jeszcze dalej
mowa. Klucz ten, pomin^wszy te, jedn^ rzecz, mogiby bye, o ileby
chodzilo jedynie o robotnice i gdyby nie chodzilo o odmiany,
zupelnie zresztq prawie bez zmiany stosowany do oznaczania pol-
skich mrowek.

W r. 1918 J. Lomnicki podaje z Litwy (30) procz 9 rufa
L. takze robotnice jej aberacji a. piniphila Schenck. i przy tern
pisze o gniezdzie, w ktorem byiy osobniki formy typowej mie.dzy
osobnikami ab. piniphila Schenck ; cinerea Mayer podaje tak
z moreny jak i z piaszczystej gleby.

W r. 1920 Wasmann w uwadze jednej z prac (31) wy-
jasnia, jak si^ zapatruje na mrowke| w nowszych czasach ozna-
czan^ jako ,,glebaria" \ przekonywaj^co dowodzi, ze ona nalezy
do 'rufibarbis F.

Lata 1920 i 1922 przyniosly dla fauny Polski wykazy Kul-
matyckiego z bytych wszystkich trzech zaborow (32, 33, 36).
Uprzejmosci prof. Stacha zawdzie.czamy moznosc przeglqdni^cia
jednego sfoja materjatow z Krzemionek. Ten przeglqd okazai, ze
autor brai wowczas, gdy oznaczat mrowki z Krzemionek kilka-
krotnie rufibarbis F- za rufa L. a raz znowu cinerea Mayr var.
imitans Ruzsky za rufibarbis F. Te fakty nie pozwalaja nam nie-

13

stety opierac SIQ na tych trzech pracach, jako na pewnych zrodtach
do poznania fauny Polski a szkoda wielka, bo materjal o ile
mozna osqdzic starannie zebrany i jak myslimy, dla celu poznania
fauny cenny. Bardzoby sie. autor nauce przystuzyt, gdyby przedsi^-
wziat sam rewizje^ prac wymienionych na podstawie tych materjalow.

W mie_dzyczasie ogtosii J. Lomnicki (35) rzecz o wyst^-
powaniu u nas mikroanerow F. sanguined Latr.

W r. 1922 podaje Noskiewicz (38) ciekawa^ wiadomosc
o stanowisku podolskiem F. pressilabris Nyl. w Oknianach w Thi-
mackiem. Prawdopodobnie obserwowat' polykalybiczne spofeczeri-
stwo. Tenze autor podaje w r. 1923 (39) pierwsze stanowiska
picea Nyl. w Mafopolsce, w r. zas 1924 (40) na Polesiu. W osta-
tniej pracy podaje tez z wysokich torfowisk Polesia exsecta Nyl.
W tym samym roku podaje Noskiewicz wiadomosc o F. pres-
silabris Nyl. nie tylko na zachodniej (Kasowa Gora) ale i po{noc-
nej (Zulicka Gora) kraw^dzi Podola (42).

Poznanie fauny polskiej mrowek zawdzi^cza autor tego prze-
glqdu gfownie zbieraniu mrowkowatych w rozmaitych okolicach
kraju od r. 1909. Materjaty gromadzi w Muzeum im. Dzieduszyc-
kich. W poznaniu tej fauny pomogl autorowi wiele przez dostar-
czanie Muzeum okazow swego zbierania kolega Jan Noskiewicz.
Wszystkie gatunki mrowki (Formica L.) naszej fauny 33 w Muzeum
zastapione.

Mrowka (Formica Linne).

o

1. Nadustek po srodku przedniego brzegu wyciqty, bez wy-
raznej listwy posrodkowej ; polko czolowe delikatnie
zmarszczkowane, cmawe. CiaJo brunatnawo - czerwone,
czoio i ciemi^ najczqsciej brunatnawe, odwtok brunatno-
czarny. Prawie bez szczecin procz niewielu krotkich na
odwloku. Dlugosc ciaia : 6 9 mm.

[U tego gatunku zdarzaj^ sie^ procz robotnic pseu-

dogyny ale rzadko. (Z Polski pochodz^cych okazow nie

widzielismy). Od robotnic mozna je wyroznic gtownie

silnie rozwiniqtem i mocno garbowato wystajacem srod-

pleczem podobnie jak u pseudogyn innych gatunkow].

subg. Raptiformica Forel (Zbojnica).

sanguinea Latr. (krwista).

14

Nadustek po srodku przedniego brzegu nie wycie.ty 2.

2. Tylny brzeg glowy gle,boko wykrojony

subg. Adformica nov. (Ozdobnica). 3.

Tylny brzeg glowy niewykrojony lub plytko wykrojony 4.

3. Dlugie glaszczki szcze,kowe sie.gaja. prawie do otworu
potylicznego ; przedni brzeg nadustka niepodgie,ty i poza
przednim brzegiem nadustek nie ma zagl^bienia ; polko
czolowe gladkie i lsnia.ce ; luska pomostka do cwierci
swej wysokosci glejboko polksie/ycowato wykrojona.
Ciato brunatno-czerwone, bez polysku, czoto i ciemie,,
cze.sto tez nadustek i nogi brunatnawe ; odwlok brunatno-
czarny. Luska u gory z ostra. krawe,dzia.. Ciato prawie
bez szczecin, miernie porosJe przylegajqcem, bardzo krot-
kiem, bialem omszeniem i bez jedwabistego polysku.
Dlugosc ciala: 5 7'5 mm.

[Jako var. rubens For. odrozniono okazy o czerwo-
nym tulowiu, lusce i przedniej polowie pierwszego pier-
scienia wlasciwego odwloka. Poniewaz ta odmiana zyje
i w Szwajcarji i pd. wd. Rosji, mozliwe jest jej odnale-
zienie i u nas.]. exsecta Nyl. (wiqksza).

Krotkie glaszczki szcz^kowe wysterczajq tylko malo poza
tylny brzeg ust; przedni brzeg nadustka podgie.ty i poza
podgie,ciem z poprzecznem wgl^bieniem ; polko czotowe
bardzo delikatne poprzecznie zmarszczkowane i malo
blyszcza.ce lub cmawe. Luska dose slabo potksi^zycowato
wykrojona. Zreszta. podobna do ozdobnicy wie.kszej.
Dlugosc ciala: 3'8 6'5.

[Jako var. Foreli Em. ze Szwajcarji odrozniono okazy
o grubszej rzezbie, nieco dluzszem omszeniu i gornej po-
wierzchni wtasciwego odwloka u nasady calkiem cmawej.
Otoz czy nasze okazy zgadzaja. siq z typem czy z ta. od-
mianzj, nie moznaby orzec na podstawie samych robotnic;
zdawaloby si^ raczej, ze naleza. do tej ze Szwajcarji opi-
sanej odmiany, jednakze tatwiejsze w tym wypadku do
odroznienia samice, ktore znamy z kraju, zgadzaja. sie,
z typem a nie zgadzaja. si^ z var. Foreli Em.].

pressilabris Nyl. (mniejsza).

4. Ciaio ogrubniejsze bez polysku ; glowa najczqsciej zale-
dwie dluzsza od swej szerokosci ; trzeci i czwarty czton

15

biczyka rozkow o wiele smuklejsze niz 6 8. Polko czo-
lowe u polskich gatunkow Isniqce ; glowa i tulow przy-
najmniej po cze,sci czerwone

subg. Formica i. sp. (Mrowka). 5.

Cialo wysmuklejsze ; glowa ma dlugosc wyraznie wi^kszq
od szerokosci ; 3 i 4 czlon biczyka rozkow tylko mato
smuklejsze od 6 8. Polko czolowe cmawe a gdy lsnia.ce,
wtedy glowa i tulow nie maj^ cz^sci czerwono zabar-
wionych subg. Serviformica Forel (Pierwomrowka) 7.

5. Ciata jasnordzawoczerwone, z obfitemi szczecinami takze
i na oczach, biczyk rozkow czarniawy, odwlok z wyjej-
tkiem przedniej potowy pierwszej obr^czki brunatny,
glowa ma rzadko brunatna_ plam^. Dlugosc ciala : 4 9 mm.

truncicola Nyl. (pniakowa).

Ciato brunatno- czerwone, mniej lub wiqcej szczecinami
porosle, czolo, ciemi^ i odwlok prawie zawsze a najcze,-
sciej tez plama na przedpleczu a tez czqsto i na srod-
pleczu czarno-brunatne 6.

6. Oczy nieuwlosione ; przedplecze cale brunatno-czerwone
albo z malcj czarno- brunatny plamq, ktora zwykle tylnego
brzegu nie dosie,ga, ale niekiedy l^czy si^ z wyst^puj^c^
czasem i na srodpleczu plamk^. Od normalnego ubar-
wienia 33 przejscia do ab. Dusmeti Em., ktora ma albo
calq glow^ i tulow czerwone albo jedynie na czole ciem-
niejsza^ posiada plam^. Gtowa i tulow u formy typowej
prawie bez szczecin, ze szczecinami obfitszemi u ab. pi-
niphila Schenck. Pozaplecze ma cze.sc nasadowsj krotsz^
od spadzistej, ale u nieco jasniejszej ab. polyctena Forst.
jest cz^sc nasadowa tak dtuga jak spadzista. Dlugosc
ciala : 6 9 mm.

Do fauny ziem polskich nalezy jeszcze var. meridio-
nalis Nasonow. 83 t<5 okazy robotnic zolte z brunatnem
ciemieniem, tylnemi polowkami obrqczek odwloka, roz-
kami, gornemi szczqkami i koncami nog. Wolyn. Czy
to nie jest jakie zjawisko chorobowe, zmieniaj^ce zabar-
wienie formy typowej, nie mozemy osqdzic.

[Nie zmamy natomiast z Polski drugiej zagadkowej
odmiany poznanej w Szwajcarjl, mianowicie v. alpina
Santschi (== Santschii Wheeler). Glowa u tej formy jest

16

dluzsza, mianowicie o J / 4 dluzsza od szerokosci, trzonek
rozkow dtuzszy, tulow nieco w^zszy z wypuklejszem
przedpleczem. Forel podaje, ze Santschi przypuszcza tu
przypadek zwyrodnienia pod wplywem zakaznego wystq-
pienla pasorzytow].

Pseudogyny tego gatunku posiadamy z Polski ; roz-
niq sie, od robotnic glownie garbowatym tulowiem po-
dobnie jak u zbojnicy ruja L. (rudnica).

Oczy uwJosione ; przedplecze z duza^ do tylnego swego
brzegu si^gaja^ plama^ zlewajqc^ si^ z plamq srodplecza.
Gate ciato odstajqcemi szczecinkami obficie poroste. Dlur
gosc ciala : 4 9 mm.

[Jako poludniowq form^ z Alp nadmorskich, Hisz-
panji i Apeninow wyrozniono var. nigricans Em. o barwie
ciemniejszej, o czarnych plamach tuiowia wi^cej rozsze-
rzonych, nogach brunatno-czarnych z brunatno-czerwonemi
biodrami i kolanami. Forel podaje t^ odmian^ szczegol-
nie z Szwajcarji pd. i Tyrolu i zaznacza, ze okazuje
wszelkie przejscia do typowej formy].

pratensis Retzius (= congerens Nyl.) (tqkowa).

7. Prawie cate cialo blyszczqce najcz^sciej wraz z polkiem
czolowem ; smolowo-czarne, szcz^ki gorne, rozki i nogi
brunatne, przylegaja_ce omszenie ciata rzadkie nie pokry-
waj^ce pofysku tJa i nie wywolywajace swoistego Isnienia,
odwfok wlasciwy silnie blyszczqcy, bardzo delikatnie po-
przecznie zmarszczkowany

CiaJo delikatnie zmarszczkowane i wraz z p'olkiem czoto-
wem cmawe

8. Pozaplecze z boku ogladane (w profilu) zaokraglone bez
wyraznego k^ta mi^dzy nasadowq a pochytq powierzch-
nij. Luska szeroka z cienkq krawe/iziq. Dlugosc ciafa:
4 7'5 mm. Ograniczona u nas, jal? siq zdaje, do cieplej-
szych okolic P o d o 1 a gagates Latr. (gagatka).

Pozaplecze z boku ogladane (w profilu) przedstawia
wprawdzie zaokr^glony, ale przeciez wyrazny kqt mie_dzy
nasadowq a pochyl^ powierzchni^. Dlugosc ciala najwy-
zej 6'5 mm. picea Nyl. (mszarnica).

9. CiaJo z delikatnem, przylegaj^cem, bardzo g^stem omsze-
niem i przez to jedwabisto-lsnia.ee ; glowa, najcz^sciej tez

1-7

tuJow i luska prostopadtemi a odwtok pochylonemi wstecz
krotkiemi szczecinkami obficie poroste; spod gtowy
ma diugie szczeciny. Barwa ciala brunatno-czarna,
szcz^ki gorne, rozki, piszczele i stopy czerwonawe. U var.
imitans Ruzsky ( = cinereo-rufibarbis Forel 1915), po}^-
czonej przejsciami z formq typowo ubarwion^, 53 gtowa,
tulow i pomostek z luska^ zolto-czerwone albo jasno bru-
natnawo-czerwone, na glowie i przedtufowiu 53 czarno-
brunatne pi^tna. Dtugosc ciala 4'7 6 mm.

cinerea Mayr (zwirowa).

Uwaga: var. imitans Ruzsky jest wtasciwie sfaba. barwn^ od-
mianq, ktora niewqtpliwie juz Mayrowi byla znana, jednakze osobno
przez nieg'o nie zostala wyrozniona. Opis Mayra gatunku cinerea obej-
muje oprocz ciemnoubarwionych przez Ruzskyego za typ uznanych
okazow nawet jeszcze jasniejsie niz var. imitans Ruzsky, gdyz w opi-
sie cinerea Mayr podaje autor gatunku w r. 1861: B rzadko jest tuiow
rdzawo-czerwony". Forela v. cinereo-rufibabris For. 1915 maja,c tuJow
,,bardzo cmawo-czerwony zwykle z ciemniejszemi plamami u gory na
przed- i srodpleczu" obejmuje w sobie prawdopodobnie i te jasne
okazy Mayra i Ruzskyego imitans.

Wedfug- dotychczasowych spostrzezeri wydaje nam si^, ze ty-
powa (ciemna) forma przewaza u nas na piaskach oddalonych od gor,
na morenach i nad morzem (Lwow, Motczadz, brzegi BaJtyku)
a jasna forma (imitans Ruzsky) nad rzekami gorskiemi (Ko}omyja).

Ciato miernie przyleg-aj^co omszone, nie Isniqce jedwa-
bisto, z rzadka szczecinami porosJe albo bez szczecinek,
spod gtowy bez odstaj^cych szczecinek; (do-
starczajq innym mrowkom niewolnic). 10.

LO Ciafo bez poJysku metalicznego, albo rdzawo-czerwone,
czolo, ciemie^ i odwlok brunatno-czarne albo bruriatne
ale policzki i brzegi przedplecza zawsze czerwonawe.
Forma typowa bez odstaj^cych szczecinek albo z rzad-
ktemi szczecinkami (rufibarbis Fabr. s. sir. = cunicularia
Latr. Mayr 1861 = rubescens Forel 1915 = glebaria Em.
1909 nee Nyl!) jest pot^czona przejsciami (v. fusco-rufi-
barbis Forel 1915) z formq o obfitszem okryciu szczecin-
kami : var. piligera nom. nov. (= rufibarbis Forel 1915).
Tak forma typowa, jak i powyzej wymieniona odmiana
maj^ przytem luske. cienszq lub grubszq o gornej kra-
wqdzi t^pej i zwykle niewycie.tej a szerokiej ; natomiast

18

var. subpilosa Ruzsky majqc tak jak var. piligera odsta-
jqce szczecinki mniej lub wie.cej cze.ste na gornej po-
wierzchni glowy, tutowla i odwioka ma przytem luske.
dose gruba. z te.pym gornym brzegiem. Dlugosc ciala :
5 7'5 mm. Odwazna, w potrzebie broni gniazda zaciekle

rufibarbis Fabr. (krasnolica).

Uwaga: Ruzsky podat z ziem polskich (z ok. Zytomierza
i Miriszczyzny) swoja, odmiane, v. subpilosa. Nie wiemy o ile do
grubosci luski pomostka przywiazywai autor wag-^. Jezeli te okazy nie
mialy hiski wy bit nie grubszej i t^pszej niz okazy pospolicie u nas
spotykane, wtedyby nalezalo je zaliczyc raczej do v. piligera. Wartoby
bylo okazy dowodowe z Zytomierza (9 $ i O) zachowane
w rosyjskiem Zool. Muz. Akad. Nauk poddac powtornemu rozpatrzeniu.

Ciato okazuje stopnie w polysku metalicznym, mianowi-
cie jest ono od dose cmawego (matowego)do slabo btysz-
cza_cego, barw^ ma ciemn^ ; gtowa, tutow i odlok ciemno-
brunatna. do brunatno-czarnej, szcz^ki gorne, rozki, pisz-
czele i stopy 53 czerwonawe. Szczeciny bardzo rzadkie,
omszenie nie ge.ste, odwiok wlasciwy omszeniem tylko
oszroniony, bez jedwabistego polysku. Dlugosc ciala :
3'5 7 mm. Lagodna

fusca L. (= glebaria Nyl.) (lagodna).

9
(Rys. 4.).

Nadustek po srodku przedniego brzegu wy-
cie.ty; tyt glowy slabo wkl^sly ; luska pomostka szeroka,
dose gruba, z dose ostra. zaokrqglona^ gorn^ krawqdzi^.
Cialo brunatno-czerwone, odwlok wlasciwy czarny, czolo
i ciemi^ ciemnobrunatne, skrzydla brunatnawe. Cale cialo
delikatnie zmarszczkowane i punktowane, cmawe, polko
czolowe slabo blyszczqce. Glowa i tulow bardzo z rzadlja,
odlok wlasciwy z gory miernie, spodem obficie poroste
odstaja.cemi szczecinkami ; przylegaj^ce omszenie tylko na
odwloku wlasciwym ge.ste. Dlugosc ciala: 9 11 mm.

subg. Raptiformica Forel
sanguined Lair.

Nadustek po srodku przedniego brzegu nie-
wycie_ty

19

2. Tylny brzeg glowy gle.boko wykrojony

subg. Adjormica. 3.

Tylny brzeg glowy niewykrojony lub plytko wykrojony 4.

3. Miernie dlugie glaszczki szczqkowe sie,gajq do srodka
mie.dzy tylnym brzegiem gqby a otworem potylicznym
glowy; nadustek nie podgiqty do gory i niewcisnie.ty ;
skrzydla brunatnawe, zylki i znami^ brunatne. Cialo malo
blyszczace, brunatne, szczejd gome, policzki, trzonki roz-
kow, przedni brzeg przedplecza, pozaplecze, luska po-
mostka i nogi zoltoczerwone lub czerwonozohe. Dlugosc
ciaia: 7 9'5 mm exsecta Nyl.

- [Czy 9 var. rubens For. rozni sie^ od formy typo-
wej, nie wiadomo, gdyz nie jest znana],

Krotkie gJaszczki szcz^kowe zaledwie wystajq poza tylny
brzeg g^by; przedni brzeg nadustka nieco do gory pod-
giqty a za tern podgi^ciem z poprzecznym wciskiem;
skrzydJa bezbarwne, zylki i znamie, brunatnawe. Cialo
silnie blyszcz^ce, czarne, glowa i tuiow kasztanowato-
brunatne, szczejd gorne, przednie naroza nadustka i ko-
niec odwtoka zoltoczerwone. Pomostek z wyjqtkiem luski
i biodra zoltawe, nogi brunatne. DJugosc data : 6 7'5 mm.

pressilabris Nyl.

[9 var. Foreli Em. jest nieco wie_cej btyszcz^ca niz
exsecta Nyl., ale daleko jej do polysku typowej pressi-
labris Nyl. Tylko odwlok, biczyki rozkow, ciemie^ poty-
lica i wierzch srodplecza ciemnobrunatne ; wszystkie inne
cz^sci ciata zoltawoczerwone].

4. Polko czotowe Isniqce (u wszystkich polskich ga-
tunkow). Glowa i tulow po czqsci czerwone. Dlugosc
ciala: 9 11 mm. subg. Formica i. sp. 5.

Polko czolowe cmawe albo lsnia.ce ale w tym
drugim razie 33 gtowa i tulow calkiem czarne

subg. Serviformica Forel 7.

5. Odwtok nieuwlosiony i silnie blyszcz^cy, z deli-
katnem rozrzuconem punktowaniem. Ciafo rdzawoczer-
wone, wierzch glowy i tulowia, z wyjatkiem pozaplecza,
i odwlok czarnobrunatne. Odstaj^cych szczecin prawie
catkiem brak rufa L.

20

Ab. piniphila Schenck ma mice tak silnie blysz-
czqcq tarczke. (scutellum) jak odwlok, silniej niz reszta
tulowia, podczas gdy u typowej formy i ab. polyctena
Forst. nie wyroznia sie^ tarczka blaskiem;

ab. polyctena Forst. ma mice oczy nagie, podczas
gdy typowa forma ma miec rzadko krotkiemi wloskami
oczy porosle.

Co do tych dwoch aberacyj potrzebne s^ dalsze
badania nad osobnikami 9 wzi^tych z gniazd razem z ro-
botnicami. Dla nas wa_tpliwe jest, czy i typowa rufa L.
nie miewa tarczki btyszczqcej.

Czy istniej^ samice zbaczajqce w ubarwieniu w kie-
runku ab. Dasmeti Em., nie wiadomo nam, Forel pisze
(1915 r.), ze 9 v. Dusmeti i alpina nie 33 znane. Bye
moze, ze wcale nie istniejq, co zresztq jest prawdopo-
dobne tez i u v. meridionalis.

Odwlok z obfitem przylegaj^cem omszeniem, cmawy 6.

6. Tulow i wierzch odwtoka bez odstajqcych szczecinek
ale z obfitem przylegajqcem omszeniem. Rdzawo-czerwone
cialo ma wierzch glowy, tulowia, z wyj^tkiem pozaplecza,
i odwtok czarnobrunatne pratensis Retz.

[O 9 v. nigricans Em. wiemy od Forela (1915)
tyle, ze jest ciemniej ubarwiona niz 9]-

Glowa, tutow i odwtok obficie poroste odstajqcemi szcze-
cinkami. Jasnordzawoczerwone cialo ma czoto i ciemie^
czqsciowo lub catkiem, rozki, trzy podluzne paski na
srodpleczu albo cale srodplecze i tarczk^, odwlok bez
przedniej potowy pierwszej obrcjczki i czqsto tez tylny
brzeg przedplecza czarnobrunatne truncicola Nyl.

7. Cialo smolowo-czarne, odwlok silnie blyszcz^cy ze sla-
bem omszeniem, gorne szcz^ki, rozki, koniec odwtoka

i nogi smolowobrunatne. Dlugosc ciala: 9 11 mm. 8.

Cialo brunatno-czarne albo cz^sciowo innych barw 9.

8. Gtowa i tutow malo btyszcz^ce, lekko omszone

gagates Latr.

Srodplecze i tarczka tak samo silnie btys'zczq jak odwtok

picea Nyl.

9. Odwlok gladki, tylko z bardzo rozrzuconemi punktami,
btyszcz^cy, z bardzo slabem przylegaj^cem omszeniem

21

i prawie bez odstajqcych wloskow. Ciato brunatno-czarne,
gorne szcz^ki, rozki i nogi czerwonobrunatne. Dlugosc
ciala: 9 10;5 mm. fusca L.

Odwlok ge_sto marszczysto punktowany i jak reszta ciala
obficie przylegaj^co omszohy, cmawy i tylko skutkiem
omszenia szaro Isniqcy 10.

10. Ciato brunatnoczarne, gorne szcz^ki, rozki, koniec od-
wtoka i nogi, u var. imitans Ruzsky takze policzki i brzegi
przedplecza czerwonobrunatne. Cale cialo obficie, wierzch
odwloka rzadziej odstaj^co uwlosione. Glowa u spodu
z ostaj^cemi szczecinami. Dtugosc ciala : 10 11 mm.

cinerea Mayr.

Znane nam okazy var. imitans Ruzsky mniej odbi-
jaj^ od typu niz robotnice.

Barwa zmienna. Jasniej ubarwione osobniki sq zoito-
czerwone, biczyk rozkow, czo}o, ciemi^, srodkowa plama
i obustronnie podJulny pas na srodpleczu i wierzch od-
wloka brunatno-czarne; najciemniejsze osobniki sq bru-
natno-czarne, szcz^ki gorne, trzonki rozkow, policzki,
brzegi przedplecza, dolna polowa spadzistej powierzchni
pozaplecza, pomostek z dolncj czqsciq luski i nogi czer-
wonobrunatne. Cialo u formy typowej bardzo z rzadka
odstaj^co uwlosione ; var. piligera slabo sie^ rozni od
typu nieco wie_kszq ilosci^ odstajqcych wfoskow. Dtugosc
ciala: 8 11 mm. rufibarbis Fabr.

Ruzsky pisze o swojej var. subpilosa, ze samice
majq cz^ste odstajqce wloski na gornej stronie ciala.
Z tego wiedziec nie mozna, czy i o ile sie^ rozniq od samic
var. piligera.

Przedni brzeg nadustka wyciqty ; brzeg wewnqtrzny szcz^k
gornych czworo- lub pi^cioz^bny. Cialo brunatno-czarne
z nogami i narz^dziami rozrodczemi zoltoczerwonemi.
Dlugosc ciala: 811 mm. Raptiformica Forel.

sanguinea Latr.

Jako anomalJQ nalezy uwazac bardzo rzadkie wy-
st^powanie u tego gatunku karlowatych samcow (mikroa-
nerow) majqcych zaledwie 6 7 mm. dlugosci.

22

Przedni brzeg nadustka niewycie,ty ; brzeg wewne.trzny
szcze,k gornych z reguty wydtuzony w jeden dose te_py zqb

2. Tylny brzeg giowy i luska pomostka silnie Jukowato
wykrojone. Cialo tylko bardzo z rzadka z odstaj^cemi
wloskami. Narze.dzia rozrodcze zolte, ixogi brunatne lub
zolte. Dlugosc ciala : 5 9 mm. Adjormica.

Tylny brzeg glowy stabo wycie.ty albo niewycie,ty; dlu-
gosc ciala : 9 11 mm.

3. Glaszczki szcz^kowe si^gajq prawie do otworu potylicz-
nego, oczy z wtoskami. Dhigosc cia{a: 6 9 mm.

exsecta Nyl.

c? exsecta var. rubens For. nie jest nam znany ani
z opisow, ani w naturze. Bye moze, ze nie rozni si^ od
cf formy typowej.

Gtaszczki szcz^kowe si^gaj^ tylko nieco poza tylny brzeg
g^by, oczy nagie; dlugosc ciala: 5 7'5 mm.

pressilabris Nyl.

c? pressilabris var. Foreli Em. jest mniej bJyszcz^cy niz
typowej formy, gdyi ma znacznie silniejszq drobn^ rzezb^.

4. Budowa ciata silniejsza, odwlok szerszy, oczy z odstajq-
cemi wtoskami. Formica \. spe.

Budowa ciata smuklejsza, odwlok wqzszy

Serviformica Forel

5. Polko czolowe silnie btyszczace. Ciato czarne, obficie
odstajacemi wJoskami pokryte ; konce gornych szcz^k,
nogi i narzqdzia rozrodcze zoltoczerwone. Luska o polow^
szersza niz wysoka, czworoboczna, gorne jej naroza silnie
zaokrqglone, gorny, gruby i zaokr^glony brzeg slabo
wycie.ty lub niewyci^ty. Dtugosc ciala: 9 10 mm.

truncicola Nyl.

Polko czolowe slabiej btyszczqce lub cmawe, szcz^ki
gorne na samych koncach czerwonobrunatne lub calkiem
czarne jak cale cialo z wyja_tkiem zoltych narze.dzi roz-
rodczych i nog. Dtugosc ciata: 9 11 mm.

6. Cialo, zwtaszcza glowa z tytu i srodplecze, z rzadka
odstajacemi wloskami porosle rufa L.

c? osobny rufa ab. Dusmeti Em. prawdopodobnie
nie istnieje gdyz ta forma przedstawia tylko barwnq od-
mian^ robotnicy.

23

<? rufa ab. piniphila Schenck ma tarczke, mniej wie_-
cej blyszczqca., podczas gdy u typu nie jest blyszcza_ca.

$ rufa ab. polyctena Forst. wediug Forela (1915)
nie rozni sie^ od typu.

$ ruja var. meridionalis Nasonow ani c? var. al-
pina Santschi nie sa_ znane i wqtpliwe, czy istniej^.

Cialo, zwlaszcza glowa z tytu i srodplecze, obficiej od-
stajqcemi wloskami porosJe pratensis Retz.

c? pratensis var. nigricans Em. nie rozni sie. od
typu wediug Forela (1915).

7. Glowa i tulow obficie porosle odstajqcemi wioskami, kto-
rych jednak na oczach brak, takze spodnia strona giowy
ma odstajqce szczecinki 8.

Gtowa i tutow prawie bez odstajqcych wtoskow albo

z rzadko stojqcemi 9.

8. Ciato szersze, brunatno-czarne, skutkiem gqstego przyle-
gajqcego omszenia szaro-lsniqce. Srodplecze i tarczka
cmawe. Dtugosc ciata : 10 mm. cinerea Mayr.

Miqdzy c? cinerea Mayr a v. imitans Ruzsky roz-
nic nie widzimy.

Cialo wajskie o odwloku walcowatym, czysto czarne, mimo
przylegaj^cego omszenia silnie blyszcz^ce. Srodplecze sla-
bo, tarczka silniej blyszcz^ca. Odwlok ma polysk silniejszy
niz srodplecze. Dlugosc ciala: 9 10 mm. picea Nyl.

9. Skrzydta przednie do polowy zadymione ; ciato brunatno-
czarne, konce gornych szcze^k, narz^dzia rozrodcze i nogi,
cze_sto tez trzonki rozkow czerwonozofte. Przylegaja.ce
omszenie bardzo delikatne i obfite, przeto gorna po-
wierzchnia ciata, szczegolnie odwloka, slabo jedwabiscie
Isniqca ; odstajejce wtosy prawie tylko na spodzie odwJoka.
Luska gruba, u gory malo albo szeroko wyciqta. Dtu-
gosc ciala : 910 mm. gagates Latr.

Skrzydla niezadymione albo slabo zadymione 10.

10. Luska szeroko wykrojona, ciato zwykle silniejsze, szersze ;
czarne ; narze_dzia rozrodcze a najczqsciej tez nogi i cze_sto
konce szcze_k gornych czerwono-zolte. Srodplecze cmawe.
Dlugosc ciata: 9 10 mm. rufibarbis Fabr.

c? var. piligera \ c? var. subpilosa nie znamy i nie
wiemy, czy mozna je od c? formy typowej odroznic.

24

Luska niewyci^ta albo bardzo slabo wyci^ta; ciato wa^skie,
brunatno-czarne, narz^dzia rozrodcze i nogi i prawie
zawsze trzonek rozkow czerwono zohe. OdwJok nieco
metalicznie Isniacy. Srodplecze labo lsnia.ce. Diugosc
ciata: 8 10 mm. fusca L.

Rys. 2.

(id 6, be a, a,

Rys. 3.

Rys. 1. Formica pratensis Retzius. Robotnica z boku. 1. Glowa. 2. Przed-
plecze. 3. Srodplecze. 4. Zaplecze. 5. Pozaplecze. 6. Pomostek z luska, u gory.
7. OdwJok wiasciwy ') (przedstawiona tylko nasada tej cz^sci ciafa). Biodra
pierwszej, drugiej i trzeciej pary nog z jednej strony ciala: a, a,, a,,,. Pozostale
czqsci nogi, t. j. kr<;tarz (b), udo (c), piszczel (d) i stopq (e) przedstawiono jedy-
nie na przedniej nodze.

Rys. 2. Formica pratensis Retzius. GJowa robotnicy z przodu. 1. Pierwszy
cztonek rozka stanowiqcy tak zwany trzonek czyli r^kojesc, 2. pozostaJe
cztonki rozka stanowiqce tak zwany b i c z y k czyli pratek. 3. GJaszczek szcz^-
kowy, ktory jest cze.scia. skJado*^ drugiej pary szcze,k, zwanych takze sZcz^kami
dolnemi czyli zuchwami. Z szesciu czlonkow widac jedynie pi^c koricowych,
gdyz pierwszy jest ukryty pod iuwaczka. 4. Jedno z trzech przyoczek. 5. Oko.
6. Listwa czoJowa. 7. Polko czolowe. 8. Nadustek. 9. Szcze.ka gorna cz. zuwaczka.

') W opisach przez odw{ok nalezy rozumiec zwykle odwJok wtasciwy.

25

gfowy za nadustkiem mi^dzy oczyma az do przyoczek nazywamy czo-
iem, za czotem naste.puje ciemi^ a dalej potylica. Boki glowy przed oczyma sta-
nowia. policzki, za oczyma skronie.

Rys. 3. Serviformica fusca L. Skrzydlo przednie samca. Odznaczono
komork^ dyskoidalna, (d), kubitalna, (k) i znamiQ (z).

Rys. 4. Serviformica picea Nyl. Tulow samicy z gory. Odznaczono :
a przedplecze, b srodplecze, d tarczk^ i / pozaplecze.

BEMERKUNGEN ZUR UEBERSICHT
POLNISCHER ARTEN DER GATTUNG AMEISE (Formica L.).

In der vorliegenden Uebersicht werden 11 Arten der Formica
L. der polnischen Fauna in vier Gruppen eingeteilt. Diese Grup-
pen werden zugleich als besondere Untergattungen unterschieden.
Es ist uns zwar bekannt, dafi die Untergattungen For els: Rap-
tiformica und Serviformica noch nicht allgemein anerkannt worden
sind (41 *), trotzdem schien uns doch zweckmassig nicht nur diese
Untergattungen aus praktischen Griinden provisorisch gelten zu las-
sen, sondern auch fur die zwei Arten, die bei beiden Geschlech-
tern stark konkaven Kopf haben und ziemlich monomorphe Ar-
beiter besitzen, eine besondere Untergattung aufzustellen :

Adformica n. subg. : a Formica i. sp. occipite concavo in
feminis (et operariis) atque in maribus differt. Operarias pene uni-
formes habet.

In der polnischen Fauna gibt es zwei Adformica-Arken :
exsecta Nyl. und pressilabris Nyl.

A. exsecta Nyl. hat der Verf. in der subkarpathischen Zone
selten in Einzelnestern beobachtet, Noskiewicz (40) hat die-
selbe als haufige Ameise in Polesie gefunden. Nach F o r e 1 (27)
zuweilen polykalybisch ! Die var. rubens For. ist uns aus Polen
unbe.kannt.

A. pressilabris Nyl. hat der Verf. in den Karpathen in Einzelne-
stern beobachtet, No skiewicz (38, 42) fand auf dem West- und
Nord-Rande Podoliens Nester die unserer Ansicht nach polyka-
lybischen Kolonien angehohren diirften. Da diese Art in Eufopa

*) Die Nummern beziehen sich auf entsprechende Nummern des Litteratur-
verzeichnisses.

26

in zwei Formen erscheint, namentlich in der starker sculptierten
var. Foreli Em. und in der schwacher sculptierten pressilabris Nyl. s.
str., ware es vom grossen Interesse festzustellen, zu welcher Form
unsere Tiere gehoren. Wir konnen auf Grund der von Emery
und F o r e 1 angegebenen Unterschiede fur Arbeiterf orm dies nicht
entscheiden, das Weibchen von dem Karpathengebirge aber ge-
hort ohne Zweifel zur pressilabris Nyl. s. str. Fur podolische
Tiere ist es nicht ganz sicher festgestellt, da die Geschlechts-
tiere in den Nestern daselbst bis jetzt nicht gefunden worden
sind. Es ist vielleicht auch moglich, dafi unsere Tiere in der
Arbeiterform mit Foreli Em., in Weibchenform mit pressilabris s.
str. ubereinstimmen. Man miisste so wie Emery (23) zur Ent-
scheidung nordisches Vergleichsmaterial beniitzen.

Die drei Formica L. i. sp. sind in alien drei Formen ( ? 9 cT )
bei uns scharf geschieden und wir betrachten daher auch diesel-
ben als besondere Arten nicht aber als Rassen. Die Uebergangs-
formen zwischen diesen Arten sind auch uns bekannt aber lediglich
aus der Literatur (besonders vom 1874 J. angefangen), in der
Natur haben wir dieselben bis jetzt noch nicht gefunden.

Nur Formica rufa L. ist bei uns haufig, viel seltener kom-
men truncicola Nyl. und pratensis Retz. vor, selten sind aber auch
die zwei letztgenannten Arten nicht.

Formica raja L. ist wie bekannt sehr veranderlich in der
Arbeiterform sowohl in der Farbe wie auch in der jedenfalls
schwachen Beborstung.

Emery (23. p. 188.) beschreibt als Unterart eine Form,
die er Dusmeti nennt auf Grund der drei Individuen aus Spa-
'nien. For el (27) betrachtet spater diese Form nur als eine Va-
rietat und gibt als Vaterland noch Norwegen an. Wir haben in
der Sammlung des Dzieduszycki'schen Museums 11 Individuen
von Zarzecze bei Jaroslaw (im J. 1917 gesammelt) mit demselben
Zeichen auf alien Zetteln, also offenbar aus einem Neste. Unter
denselben sind 2 Ex. ganz mit den Beschreibungen von Dusmeti
iibereinstimmend. Von der gewohnlichen rufa L. s. str. unter-
scheidet sich eins dadurch, daB der Kopf und der Thorax rot
sind mit Ausnahme eines dunkleren Fleckchens auf der Stirn
zwischen den Nebenaugen. Schw^ch bemerkbar sind die Verdun-
kelungen der Stirnleisten innen und die von denselben undeutlich
sich fortziehenden Streifen zum Stirnfleckchen zwischen den Ne-

27

benaugen. Da auch Fuhlerschafte in Basalteilen rot sind, ist das
Tierchen ohne Zweifel Dusmeti Em. Das zweite Ex. unterschei-
det sich vom ersten nur dadurch, dafi alle dunklen Flecken der
Stirn zusammengeschmolzen sind und dieses, obwohl vom ersten
zur echten rufa einen Uebergang bildend, stimmt noch besser mit
der Beschreibung Emery's iiberein. Bei zwei folgenden Ex. greift
der Stirnflecken fiber Hinterkopf und beruhrt Hinterrander der
Augen, zuletzt bei 4 folgenden Ex. verbreitert sich der Flecken
der Oberseite bis zu den Innenrandern der Augen und zugleich
erscheinen die Fleckchen des Pro- und Mesonotums. Diese Ex.
sind schon echte rufa L. s. sir. Drei iibrigen sind kleine , wel-
che in der Farbe auch zwischen besonderen Arten sich nicht
gut unterscheiden lassen. Aus dem oben Mitgeteilten folgt, dafi
Dusmeti Em. am besten als Arbeiterformaberration der rufa L. zu
betrachten ist: Formica rufa L. a. Dusmeti Em. Jedenfalls ist
diese Aberration als sehr selten zu bezeichnen.

Wahrend a. Dusmeti Em. der Art truncicola Nyl. in der
Farbe gleicht, gibt es auch echte rufa L. Individuen, die in der
Farbe ganz mit pratensis Retz. iibereinstimmen. Wir halten es fur
iiberfliissig diese in der anderen Richtung abweichende Farben-
aberration besonders zu benennen, wir teilen nur mit, dafi solche
zwei Exemplare sich im Dzieduszycki'schen Museum befinden, es
sind zwei 9 aus der Umgebung von Kartuzy in der Pommerschen
Wojewodschaft, sie haben fast ganz borstenlosen Kopf und Tho-
rax, sie besitzen einen gemeinsamen schwarzen Flecken am Pro-
und Mesonotum und dunklen oberen Schuppenrand.

Die Formen polyctena Forster und piniphila Schenck be-
trachtete schon Mayr als Synonyme der rufa L. (9). Die Form
piniphila Schenck betrachten wir als Aberration, die gemeinsam
mit der rufa L. s. sir. in demselben Neste sich finden kann (30),
dasselbe kommt bei polyctena Forst. nach F o r e 1 (14) vor. Das
Weibchen der ab. piniphila soil sich duch glanzendes Scutellum
von rufa L. s. sir. unterscheiden, das der ab. polyctena durch kahle
Augen. Das c? der piniphila soil sich auch durch mehr weniger
glanzendes Scutellum von rufa L. 5. sir. unterscheiden, das der
polyctena unterscheidet sich nach Forel vom Typus nicht (27).

Ob diese zu diesen zwei Arbeiteraberrationen gezahlte Weib-
chen und Mannchen wirklich zu denselben gehohren, wissen wir
aus eigener Erfahrung noch nicht.

28

Die Varietat meridionalis Nasonow, die auch aus Volhynien
angegeben wird, ist vielleicht eine pathologische Farbungsmodi-
fication der Arbeiterform. Die Varietat alpina Santschi kennen
wir aus Polen nicht.

Pseudogynen der ru/a L. kommen in Polen aber ziemlich
selten vor.

AIs Unterscheidungsmerkmale der <? von rufa L. und pra-
tensis Retz. heben wir die Beborstung des Hinterkopfes und des
Mesonotums hervor. Wahrend bei rufa die Borsten dort sparsamer
und kiirzer erscheinen, ist der Hinterkopf hinter den Ocellen lang
und reichlich bei pratensis beborstet ; auch auf dem Mesonotum
ist dasselbe zu beobachten.

For el's Schrift aus dem Jahre 1915 (27) befreit uns von
der Pflicht der Bekampfung der Idee des Zusammenziehens aller
Serviformica - Arten als fusca L. -Rassen, denn dort kehrt dieser
verdiente Myrmekologe zur M a y r ' s Ansicht (9) iiber die Selbst-
standigkeit dieser Arten zuriick.

Serviformica gagates Latr. ist in Polen wahrscheinlich nur
an die warmere Gegenden des sudlichen Podoliens gebunden,
picea Nyl. wurde in Polen von Noskiewicz auf Hochmooren
an verschiedenen ziemlich weit voneinander entfernten Orten
(Karpathen, Roztocze, Polesie) beobachtet (39, 40) und gesam-
melt. Neuerdings hat Dr. K i n e 1 diese Ameise im BiaJowieza'er
Urwalde gesammelt.

Die S. cinered Mayr hat Ruzsky (20) in zwei Formen zer-
legt, die eine dunkle betrachtet er als Typus, die zweite lichtere
der rufibarbis F. in der Farbung ahnliche beschrieb er als var.
imitans. Die Unterschiede, die ziemlich klar bei ? auftretten, sind
beim ? etwas abgeschwacht, <? beiden Formen konnen wir nicht
unterscheiden. Nach unserer Erfahrung kommt typische cinerea
Mayr bei uns entfernt vom Gebirge (Lwow, Molczadz, Ostseeufer),
var. imitans Ruzsky an den Gebirgsfliissen (z. B. am Pruth in
Kotomyja) vor. Mit var. imitans Ruzsky diirfte v. cinereo-rufibarbis
Forel (27) synonym sein. Die friihere cinereo-rufibarbis Forel (14)
wurde nicht beschreiben sondern nur genannt.

Serviformica fusca L. und rufibarbis F. Latreille (1) hat
unter fusca L. auch eine lichtere Varietat ohne besondere Benen-
nung angegeben (p. 161 162). Ihm folgt Forel (14) und
Andre (15).

29

In Emery's Palaarktischen Formiciden (23) f inden wir als
Varietaten der ,,fusca fuscaL.." erstens: var. glebaria Nyl., zwei-
tens var. rubescens For. Es scheint uns wahrscheinlich, dafi
unter diesen Varietaten die Latreille's fusca L.- Varietat zu
verstehen ist.

Wenn wir die Beschreibungen von Emery (23) und Ny-
lander (2) vergleichen, so finden wir, dafi das 9 glebaria Nyl.:
abdomen . . . nitidissimum, totum pubescentia cinereo- micante sub-
tili densa aequaliter vestitum, wahrend fusca L. bei demselben
Verfasser: abdomen nitid'ssimum subaenescens . . .; segmentis omni-
bus subtilissime sparse adpresse cinereo- pubesceniibus habe. Aus den
hier wiedergegebenen Diagnosen folgt, dafi glebaria Nyl. bei N y-
lander das ? besitze mit der dichteren Pubescenz des Abdomens
als fusca L. ; kame also nur das Weibchen in Betracht, so konn-
ten wir noch vielleicht die Deutung Emery's annehmen und die
in der Rede stehende Ameise als glebaria Nyl. betrachten. Aber
in einem spateren Additamentum (4) gibt Nyl an der eine Be-
schreibung der fusca L., in welcher wir fiber dieselbe im Ver-
gleiche mit glebaria Nyl. lesen (S. 30.): canescentia sericea paulo
forsan ditiore. Daher inwieferne es sich um die Arbeiterform
handelt, stimmt Nylander's Beschreibung ganz sichtbar mit der
Emery's nicht uberein.

Arbeiter der glebaria Nyl. ist schwacher pubescent als fusca
L., daher kann er nicht als identisch mit dem Emery's starker
pubescenten gelten und daraus folgt, dafi die von Emery unter
dem Namen glebaria Nyl. beschriebene Ameise diesen Namen
nicht behalten kann.

Wir waren anfangs geneigt zu denken, dafi Emery wirklich
eine fusca L.- Varietat vorgelegen ist, die er unrichtig ^glebaria"
gennant habe. Dennoch bewegte uns die weite Verbreitung, die
seine ^glebaria" hat, zum Glauben, dafi diese Form auch bei uns lebe.
Wir sind jetzt der Ansicht, dafi zu dieser ^glebaria" die Individuen
der rufibabris F. gehoren, die dunkelste Arbeiter besitzen.

In dieser Ansicht sind wir verstarkt dadurch, was Emery
iiber weitere ,,fusca L.- Varietat" daselbst mitteilt, uber rubescens
Forel, die wir als synonym mit rufibarbis F. betrachten. Daraus,
dafi kleinere Arbeiter der var. rubescens For. sich von ,,var. gle~
baria" kaum unterscheiden lassen folgt, dafi beide durch Ueber-
gange verbunden sind.

30

Weitere Aufklarung verdanken wir F o r e 1 (27. s. 63.). Die
daselbst als glebaria Nyl. beschriebene Ameise ist mit den dun-
kelsten rufibarbis F.- Individuen identisch.

Wir bemerken hier, dafi Forel (27) zu grosses Gewicht
auf die Beborstung des Korpers bei Einteilung der Serviformica
legte und deshalb einen Teil der rufibarbis .- Formen zu fusca
L. verlegte, namentlich als Rasse die in der Rede stehende gle-
baria mit den Varietaten rubescens For. und fusco-rufibarbis For.
Deshalb wird daselbst als rufibarbis F. nur die starker beborstete
rufibarbis F.- Form anerkannt.

Nun was die Beborstung betrifft, so haben sowohl M a y r
(9) als auch Emery (23) die unbeborsteten oder sparsam be-
borsteten Formen als cunicularia Latr. (= rufibarbis F.) und ru-
fibarbis F. betrachtet. Die friiheren Beschreibungen der rufibarbis
F. passen sowohl fur F o r e 1* s (27) glebaria wie fiir rubescens
und noch fiir fuscorufibarbis, nicht so ganz sicher fiir seine rufi-
barbis (27) und da wir R u z s k y s (20) subpilosa nicht fiir ganz
identisch mit diesen beborsteten Individuen halten, was aber
Emery wahrscheinlich schien (23), so beschreiben wir diese Form
als var. ? piligera; sie steht zu rufibarbis F. s. sir. fast in
demselben Verhaltnis wie ab. piniphila zu rufa, scheint aber be-
sondere Kolonien zu bilden und sich auch als Weibchen gut un-
terscheiden. Das Mannchen ist uns unbekannt.

Serviformica rufibarbis F. var. piligera nom. nov. a rufibarbi
F. typica ditiore pilositate corporis apud operariam differt. Femina
huius varietatis etiam a femina formae typicae sed paulo ditiore
pilositate distinguitur. Mas nobis adhuc ignotum.

Was nun weiter die Frage der Zugehorigkeit der als Va-
rietaten der fusca L. von Forel betrachteten Ameisen betrifft,
besitzen wir auch in der biologischen Literatur einen sehr wich-
tigen Wegweiser. Wasmann schreibt im J. 1920 (31. S. 24.
Adnotatio) bei der Besprechung des Verhaltnisses der zwei Ate-
meles- Arten zu den zwei Ameisen : fusca L. und rufibarbis F.
wie folgt: n Fiir mich ist gerade die konstante Verschiedenheit
des instinktiven Verhaltnisses, in welchem diese beiden Ameisen-
rassen zu jenen zwei ^4feme/es-Arten stehen, ein Hauptgrund,
weshalb ich die neuerdings als Formica fusca subsp. glebaria Nyl.
bezeichnete Ameise auch heute noch wie friiher als blofie Varie-
tat der Subspecies rufibarbis F. (als rufibarbis Var. fusco-rufibar-

31

bis For.), nicht aber als eigene Rasse betrachte. Derm bei ihr
kommt wie bei rufibarbis stets nur Atemeles paradoxus vor, nie-
mals emarginatus wie bei fusca in specie, g-anz abgesehen davon,
dafi zwischen rufibarbis und fusco- rufibarbis auch morphologisch
alle moglichen Ubergange vorkommen manchmal sogar in e i n e r
Kolonie , wahrend zwischen fusca und fusco - rufibarbis keine
solche Ubergange zu finden sind".

Aus dem oben Mitgeteilten folgt, dafi die sogenannte gle-
bariaEmery's und Forel's zu rufibarbis F. gehort. Die echte
glebaria Nyl. ist am wahrscheinlichsten Synonym der fusca L., was
auch vom Autor des Namens zugegeben wird (8. S. 65.)-

Wir stellen uns die Synonymic der rufibarbis F. daher wie
folgt vor :

Formica rufibarbis F. s. str. fusca var. Latr. =
cunicularia Latr. = obsoleta Latr. = rubescens Forel ; dun-
klere Individuen = glebaria Em. = glebaria Forel (in rube-
scens Forel auch enthalten)

var. piligera nom. nov. = subpilosa Em. (nee Ruzsky)
= rufibarbis Forel; dunklere Individuen in rufibarbis Forel
enthalten.

Forel's fuscorufibarbis stellt wahrscheinlich eine Ober-
gangsform zwischen den dunkleren Individuen der rufibarbis s.
str. und den dunkleren Individuen der var. piligera vor.
Es ist zu bemerken, dafi dunklere Individuen wahrscheinlich
in der Reg-el zugleich kleinere Arbeiterform darstellen. Wir be-
greifen uberhaupt nicht, wie Forel die Untergattung Servifor-
mica in der Arbeiterform als ,,kaum oder schwach dimorph" oder
sogar ,,fast ganz monomorph" bezeichnen konnte.

Aus den Gebieten, die vor Teilung Polens zu Polen ge-
horten wird noch von Ruzsky seine var. subpilosa angegeben.
Es ist fur uns nicht ganz sicher, ob Ruzsky gebiihrend auf die
Dicke der Schuppe achtete; das abgebildete Ex. (20) von der
Umg. des Aralsees hat eine von der rufibarbis F. und var. piligera
dickere Schuppe und diirfte vielleicht nicht mit den beborsteten
rufibarbis F., das ist mit var. piligera identisch sein, wenn keine
Uebergange in einem Neste vorkommen. Wenn dies der Fall ware,
damals solle man uberhaupt die beborsteten Stiicke anstatt die-
selben var. piligera nennen der var. subpilosa Ruzsky zuteilen,
wie es Emery wirklich (23) getan hat. Es ware interessant die

,32

Belegestiicke (9, <? u. ) aus Zytomierz, die sich im Zool. Mus.
der russischen Akad. d. Wiss. befinden, noch einma! untersuchen.
Ob sich das 9 der var. subpilosa Ruzsky vom 9 der var. piligera
unterscheidet, wissen wir nicht. Die $ der beiden Varietaten der
rufibarbis F., das heisst var. subpilosa Ruzsky und var. piligera
sind uns nicht bekannt.

Zu den Unterscheidungsmerkmalen zwischen den <? der
fusca L. und rufibarbis F. gehort ausser den bisher schon be-
kannten auch das mattschwarze bei rufibarbis F. und schwach-
glanzende Mesonotum bei fusca L.

Beide Arten (nicht absr Unterarten oder Rassen) fusca L.
und rufibarbis F. sind bei uns sehr haufig- und durch keine Ueber-

gange verbunden.

Z pracowni Muzeum im. Dzieduszyckich we Lwowie
dnia 17. grudnia 1924 r.