WiLLiAf/I L. BROWN

POLSKIE PISMO
ENTOMOLOGICZNE

BULLETIN ENTOMOLOGIQUE DE Lfl POLOGNE

WYDflJE
POLSKI ZWIAZEK ENTOMOLOGICZNY

PUBLie PAR Lfl SOCI£t£ POLONAISE DES ENTOMOLOGISTES
Z ZflSILKU WYDZIftLU NflUKI MIN. W. R. I O. P.

T. 111. — 2ESZYT 4. — 1924

JAROSLflW LOMNICKI

PRZEGL^D POLSKICH GMTUNKOW
RODZAJG MROWKI (FORMICA Lirsi:se)

CJBERSICHT D. POLNISCHEN RRTEN D. GftTTUNG flMEISE (FORMICA L.)

Z 4 RYSUNKflMI

LWOW 1925

I DRUKRRNi ZHKLflDU NflRODOWEGO IMlENIfl OSSOLItSSKICH

POO ZflRZf\DEM JOZEFfl ZIEMBiNSKIECO

^;

ODBITKA Z ..POLSKIEGO PISMA ENTOMOLOGICZNEGO" T.III. Z. 4. 1924.

EXTRAIT DU ..BULLETIN ENTOMOLOGIQUE DE LA POLOGNE". T. III. 1924.

Przeglqd polskich gatunkow rodzaju mrowki
(Formica Linne).

[Ubersicht der polnischen Arten der Gattung Ameise (Formica L.)].

Z 4 rysunkami.

NapisaJ

JAROSLAW LOMNICKI.

WST^P.

Mrowka nalezy w rz^dzie owadow blonkoskrzydtych czyli
krotko blonkowek (Hymenoptera) do podrzqdu przew^zonych
(Apocrita) a mi^dzy grupami rodzin, na ktore si^ ten podrz^d
rozpada, do grupy z^diowek (Aculeata). W grupie rodzin z^dto-
wek nalezy do rodziny mrowkowatych (Formicidae). Charaktery-
styki rz^dow, podrz^dow i grup rodzin nalezy do podr^cznikow
zoologji systematycznej i tam ich szukac nalezy. Tu przystqpujemy
od razu do charakterystyki rodziny i jej podzialu na podrodziny.

RODZINA: MROWKOWATE (Fam.: Formicidae). Rys. 1—3.

Rozki (u mrowkowatych fauny polskiej 10 — 13 czlonkowe)
zalamane, ich pierwszy czlonek (trzonek czyli r^kojesc) zwykle
najdluzszy. Odwtok u samcow zawsze pozbawionych zqdfa z sied-
miu obrqczek zlozony, u innych osobnikow zawsze z mniejszej
ilosci. Pierwsza *) obrcjczka odwloka (pomostek) od reszty odw^-
zona i z gory guzowata albo z }uskq; czqsto nast^pna takze
obrqczka odwqzona i guzowata (zapomostek). Kr^tarze pojedyncze,

') Jak ciaJo wszystkich owadow takze i cialo mrowkowatych skiada si^
z trzech czqsci: gtowy, tuJowia i odwJoka. Z tulowiem w jednq catosc zrasta si<;
pierwaza obrqczka odwtoka. W opisach liczymy ze wzgl^dow praktycznych do-
piero nast^puj^cq (oddzielonii wyraznie od tutowia) a wiqc wJasciwie drug^
obr^czk^ odwtoka zawsze jako pierwszq, trzeci^ jako drugq i t. d.

X

ft

If 2

pierwszy czionek stop trzonkowaty. Skrzydk w spoczynku niesfat-
dowane, majq cztery podtuzne zytki u nasady, jednq komorkq dyskoi-
daln^ albo nie majq zadnej i jedn^ lub dwie zamkni^te kubitalne *).

Spoteczenstwa tych owadow skladajq si^ w pewnych porach
roku z oskrzydlonych zazwyczaj samcow (c?) i samic (?), tudziez
z bezskrzydlych robotnic (?) a czasem jeszcze zoJnierzy ("21-).

Rodzin^ t^ podzielono w nowszych czasach (34 ^) na 7 pod-
rodzin, z ktorych tylko cztery nalezq do naszej fauny, zatem po-
dajemy przeg-l^d tych tylko podrodzin.

PRZEGLAD PODRODZIN:

1. Dwie obr^czki odwtoka przeksztalcone w w^zsze od reszty
utwory : pomostek i zapomostek; zqdlo rozwini^te 2.

— Tylko jedna obrqczka odwtoka przeksztalcona w pomo-
stek, Iqcz^cy sredni^ czqsc ciata z tyln^ ; zqdto zanikte 3.

2. Zapomostek wielkosciq wi^cej zgodny z nastqpnemi obr^cz-
kami odwloka niz z pomostkiem /. Ponerinae.

— Zapomostek wielkoscicj wi^cej zgodny z pomostkiem niz
z nast^pnemi obrqczkami odwloka //. Myrmicinae.

3. Nadustek wkracza mi^dzy listwami czolowemi poza miej-
sca osadzenia rozkow ; u ? i 9 odwtok wlasciwy ma tylko
cztery zewn^trznie widoczne obrqczki ///. Dolichoderinae.

— Nadustek nie wkracza mi^dzy listwami czolowemi poza
miejsca osadzenia rozkow; u ° i 9 odwlok wlasciwy ma
piqc zewn^trznie widocznych obrqczek IV. Formicinae.

PODRODZINA: Formicinae.

Poniewaz mrowka (Formica) nalezy do podrodziny Formi-
cinae, zatem podajemy w nast^puj^cej czqsci przeglqd rodzajow
tej podrodziny, ktore nalezq do polskiej fauny ; jedynie Myrme-
cocysius Wesrn. nie znaleziono w obszarze Polski w dzisiejszych
granicach, zyje jednak bardzo niedaleko od dzisiejszej wschodniej
granicy na Podolu ^).

') Zwracamy na to uwag^, ze ile razy b^dzie w dalszym ciqgu mowa
o skrzydiach, b^dziemy mieli na mysli zawsze talc jak i obe^nie pierwszq (przed-
ni^) par^.

^) Liczby w nawiasach odnosz^ si^ do liczb porzqdkowych wykazu literatury.

') Myrmecocystus cursor Fonsc. var. caspius Ruzsky = aenescens Nyl.
zebra} p. Bayger w Jaryszowie. Okazy znajdujq si^ w Muzeum im. Dzieduszyckich.

W 3

W kluczu do rodzajow Formicinae osobno rozpatrzymy 9
i %■ , osobno 9 i znowu osobno c? •

? i T\-

1. Rozki dwunastocztonkowe osadzone w pewnej odlegtosci
od tylnych brzegow nadustka (Camponotii) ; brzegi
boczne trapezowatego nadustka rozchodz^ si^ ku przodowi ;
listwy czoJowe esowato wygi^te ; polko czolowe nieod-
graniczone ostro, mniej wiqcej dwa razy tak szerokie jak
dJugie ; luska pomostka pionowa z przodu i z tylu pra-
wie rownomiernie stabo wypukta. Przyoczek brak

Camponotus Mayr.

— Rozki osadzone u przednich koncow listw czotowych tuz
przy brzegach nadustka 2.

2. Rozki 11-czJonkowe {Plagiolepidii) , przyoczek brak,
tuJow z gory bardzo slabo miqdzy srodpleczem a poza-
pleczem sciqgniqty, nieco nierowno lukowaty od przodu
ku tyiowi ; pozaplecze bez zqbow ; pomostek z ukosnie
ku gorze i przodowi zwrocon^ wqskq, u gory zaokrqglonq
tuskq. Ciato drobne • Plagiolepis Mayr.

— Rozki 12-czJonkowe (Formicii) 3.

3. Polko czotowe nieodgraniczone wyraznie, prawie dwa razy
tak szerokie jak dtugie, cztonki biczyka 2 — -5 krotsze
i mniejsze niz pozostale ; pomostek z pionowq lub prawie
pionowq czworobocznq w^sk^ lusk^, odwlok nieprzedtu-
zony ku przodowi, przedni brzeg nadustka niewykrojony,
przyoczka bardzo male i niewyrazne Lasius Fabr.

— • Polko czotowe wyraznie odgraniczone, przyoczka wyrazne 4.

4. Zuwaczki walcowate, zakrzywione, bardzo w^skie, na
koncach zaostrzone, bez brzegu zuJE^cego ; pozaplecze
garbowato wystajqce, pomostek z grubq, owaln^, wysok^
i pionow^ lusk^ Polyergus Latr.

— Zuwaczki plaskie z uzqbionemi brzegami zujqcemi 5.

5. Czwarty czlon gtaszczkow szcz^kowych tylko nieco dluz-
szy od piqteigo ; listwy czolowe ku tylowi si^ rozchodz^,
ich brzegi na zewn^trz sq slabo wypukle, pomostek z iusk^
wielk^ pionowq Formica L.

— Czwarty czlon glaszczkow szcz^kowych jest prawie dwa
razy tak dlugi jak pi^ty; listwy czolowe prawie rowno-

1*

14

legle, ich brzegi na zewn^trz wkl^sie, pomostek z gory
z kulistym guzem lub grubei luskq Myrmecocystus Wesm.

1. Rozki 12-cztonkowe osadzone w pewnej odleglosci od
tylnych brzegow nadustka ; brzegi boczne trapezowatego
nadustka rozchodzq siq mniej wi^cej ku przodowi ; listwy
czolowe wygi^te ; tuska pomostka owalna, pionowa, naj-
czqsciej slabo i rowno wypukla na swoich dwoch po-
wierzchniach ; skrzydla bez komorki dyskoidalnej

Camponotus Mayr.

— Rozki osadzone u przednich koncow listw czolowych na
brzegu tylnym nadustka lub bardzo blisko tego brzegu

2. Rozki 11-czJonkowe; pomostek z tusk^ pochylonq bar-
dzo silnie ku przodowi, klinowat^, z gory zaokrqgloncj,
bezz^bnq, nakryt^ czqscicj szerok^ odwtoka, 2 — 5 czlon
biczyka rozkow krotsze niz nast^puj^ce jego czlony, oczy
przed srodkiem glowy, skrzydta maj^ po jednej kubitalnej
komorce Plagiolepis Mayr.

— Rozki 12-czlonkoWfe; pomostek z pionowej albo tylko
malo ku przodowi nachylon^ tuskq

3. Polko czolowe nieodgraniczone wyraznie; czlony biczyka
od drugiego do przedostatniego w dlugosci rowne, ostat-
nie grubsze ; oczy nieco poza srodkiem glowy

Lasius Fabr.

— Polko czolowe wyraznie odgraniczone

4. Zuwaczki walcowate, zakrzywione, bardzo w^skie, na kon-
cach zaostrzone, bez brzegu zujqcego ; luska pomostka
gruba, owalna, wysoka, skrzydla z jednq kubitaln^ i jedn^
dyskoidalnq komorkq Polyergus Latr.

— Zuwaczki plaskie z uzqbionemi brzegami zujejcemi

5. Czwarty czlon glaszczkow szczqkowych jest nieco dtuz-
szy niz pi^ty ; brzegi listw czolowych zewnqtrz wypukle,
pomostek ma z gory lusk^, skrzydla si^gajq znacznie
poza koniec odwloka; komorka dyskoidalna jest wielka,
nie brak jej prawie nigdy Formica Linne.

— Czwarty czlon glaszczkow szcz^kowych jest dwa razy
tak dtugi jak piqty; brzegi listw czolowych sq zewnqtrz
wklqsle; pomostek ma u gory kulisty guz albo grubq

U'5

sercowatq lusk^ ; skrzydla si^gajcj tylko do konca od-
wloka, ich komorki dyskoidalne sq male albo brak ich
zupelnie Myrmecocystus Wesm.

1. Rozki 13-czlonkowe osadzone w pewnej odleglosci od
brzegu tylnego nadustka. Polko czoJowe zle odgrani-
czone o wide szersze od swej dtugosci. Luska pomostka
gruba. Skrzydta bez komorek dyskoidalnych ; nadustek
trapezowaty o brzegach bocznych rozchodzcicych si^ ku
przodowi, gdzie dosi^gajq przednich k^tow gtowy. Rozki
dJugie z pierwszym czlonem biczyka malo wi^kszym od
drugiego, listwy czotowe wygi^te, slabo rozbiezne

Camponotus Mayr.

— Rozki osadzone przy przednich koncach listw czoJowych,
na brzegu tylnym nadustka lub bardzo blisko niego

2. Rozki 12-cztonkowe, skrzydla zwykle bez komorki dys-
koidalnej. Biczyk rozka stopniowo siq rozszerza od po-
cz^tku do konca, jego czlony krotsze lub malo dluzsze
od szerokosci z wyjqtkiem pierwszego i ostatniego ; pierw-
szy trochq dluzszy od dwu nast^pnych razem wzi^tych

Plagiolepis Mayr.

— Rozki 13-czlonkowe

3. Polko czolowe nieodgraniczone wyraznie. Pierwszy czlon
biczyka grubszy i nie krotszy niz drugi. <? znacznie mniej-
szy niz 9. Lasius Fabr.

— Polko czolowe ostro odgraniczone

4. Zuwaczki walcowate, bardzo cienkie, na koncach zao-
strzone, bez brzegu zuj^cego. Nadustek trojkqtny z tylu
silnie zaokr^glony wypukly; luska pomostka pionowa,
gruba, czworoboczna Polyergus Latr.

— Zuwaczki plaskie z brzegami zuj^cemi

5. Odwlok dose splaszczony z gory. Skrzydla dluzsze od
odwloku, komorka dyskoidalna wielka, rzadko niewyksztal-
cona. Pierwszy czlon biczyka o trzeciq • cz^sc krotszy
od drugiego. Tulow nieco rozszerzony w srodku bokow,
przedplecze nieco wypukle poprzecznie Formica Linne.

— Odwlok walcowaty niesplaszczony z gory, skrzydla krot-
kie nie si^gajqce poza odwlok, komorka dyskoidalna

maJa albo jej brak. Pierwszy czJon biczyka tak dtugi jak
nastqpny. Tutow z bokow sciesniony szerokosci dose
jednostajnej, przedplecze nieco wkl^ste poprzecznie
w swoim srodku Myrmecocystus Wesm.

KLUCZ DO GATUNKOW RODZAJU MROWKI (Formica L).

UWAGI WST^PNE.

W przegl^dzie gatunkow idziemy utartym przez Mayra (9)
szlakiem ale przy tern przyjmujemy podrodzaje wyroznione i na-
zwane przez Forela (27), zaznaczaj^c jednak w tem miejscu, ze
podrodzaje Raptiformica i Serviformica maj^ na razie jeszcze
wartosc prowizorycznq, gdyz nie zostaly jeszcze przez myrmeko-
logow ogolnie przyj^te (41). Dla dwu g-atunkow tworzymy osobny
nowy podrodzaj Adformica.

W pojmowaniu gatunkow powracamy do stanowiska Mayra
z r. 1861 a nie przyjmujemy stanowiska Forela, gdyz nie wydaje
si^ nam, by gatunki posci^gane w jeden przez tego myrmekologa
usprawiedliwialy to przejsciowemi formami.

Systematyczny przeglqd nasz mato siq rozni od Mayra (9) ;
odst^pstwa usprawiedliwiaj^ pozniejsze badania, jak np. resty-
tucja Formica picea Nyl. przez Emeryego (23).

WYKAZ LITERATURY.

1. P. A. Latreille. Histoire Naturelle des Fourmis. Paris 1802.

2. W. Ny Ian der. Adnotationes in Monographiam formicarum borealium.
Acta Soc. Scient. Fennicae 1846.

3: — Additamentum adnot. in Mon. form, bor., ibidem 1846.

4. — Additamentum alterum adnot. in Mon. form, bor., ibidem 1848.

5. A. Forster. Hymenopterologische Studien. 1. Heft. Formicariae.
Aachen 1850.

6. Schenck. Beschreibung Nassauischer Ameisenarten. Jahrb. d. Ver.
f. Naturk. im Herzogt. Nassau. VIII. Heft. 1. Abt. Wiesbaden 1852.

7. G. Mayr. Formicina austriaca. Wien 1855.

8. W. Nyl an der. Synopsis des Formicides de France et d'Algerie.
Paris. 1856. Str. 60-66.

9. G. Mayr. Die europaischen Formiciden. Wien 1861.

10. M. Nowicki. Przyczynek do owadniczej fauny Galicyi. Krakow 1864.

11. G. Belke. Notice sur I'histoire naturelle du district de Radomysl
(gouv. de Kieff). Bull, de la Soc. imp. des naturalistes de Moscou. Anne 1866.
T. XXXIX. 1. Partie. Pag. 491—526.

12. A. Wierzejski. Przyczynek do fauny owadow blonkoskrzydlych
(Hymenoptera). Kom. fiz. T. 11. Krakow 1868. p. 118-119.

13. — Dodatek do fauny Wonkowek (hymenoptera). Kom. fiz. VIII. Kra-
kow 1874. str. 264—265.

14. A. Forel. Les fourmis de la Suisse. Bale-Geneve-Lyon 1874.

15. E. Andre. Les fourmis. Beaune 1881.

16. C. G. A. Brischke. Hymenoptera aculeata der Provinzen West-
und Ostpreussen. Neu bearbeitet. Schriften d. Naturf. Gesell. jn Danzig. N. F.
VII. Bd. 1. Heft. 1888.

17. N. Nasonow. Entomologiczeskija izsliedowanija 1892 g. K faunie
murawjew Rassiji. Izw. Warsz. I. Uniw. 1892.

18. C. G. de Dalia Torre. Catalogus Hymenopterorum. V. VII. Lipsiae

MDCCCXCIII.

19. N. Nasonow. Kollekcji Zoofogiczeskawo Kabineta imp. Warszaw-
skawo Uniw. III. Spisok i opisanije koti. po biolog-ji nasiekomych. Warszawa 1894.

20. M. Ruzsky. Murawji Rassiji. Kazan 1905.

21. O. Schmiedeknecht. Die Hymenopteren Mitteleuropas. Jena 1907.
str. 369-374.

22. M. Ruzsky. Spisok murawjew Minskoj gub., sobrannych ekspedicijej
Moskowskawo stud, kruzka. K faunie murawjew Wilenskoj gub. Trudy Stud.
Kruzk. izsl. Russ Prir. Mosk. Un. 1907.

23. C. Emery. Beitrage zu Monogr. d. Formiciden d. palaarkt. Faunengeb.
Teil VII. D. E. Z. 1909. -

24. E. Niezabito wski. Kopce ziemne sypane przez mrowki po pastwi-
skach Galicji Wschodniej. Kosmos XXXV. Lwow 1911. str. 159-168.

25. H. Stitz. Die Ameisen Mitteleuropas. Stuttgart 1914.

26. W. Bonner S. J. Formica fusca picea eine Moorameise. Biol. Centr.
Bd. 34. 1914. p. 64—65.

27. A. Forel. Die Ameisen der Schweiz. Dubendort 1915.

28. K. Escherich. Die Ameise. 2. Aufl. Braunschweig 1917. Anhang II.
str. 321 — 338. von H. Viehmeyer durchgesehen und zum grofien Teil neu
bearbeitet.

29. L. Bykowski. Litwa jako teren wycieczek szkolnych Muzeum. Lwow
1918. R. XXXIII. Nr. 1. i 2. str. 31 (wzmianka o potwornych mrowiskach w Bia-
lowiezy).

30. J. Lomnicki. Z fauny mrowek Litwy. Rozpr. "i Wiad. Muz. Dzied.
T. IV. Lw6w. R. 1918.

31. E. Wasmann S. J. Die Gastpflege der Ameisen ihre biologischen
und philosopiiischen Probleme [Nr. 234.] Berlin 1920. str. 23-24. S. 24. Anm. 1.

32. W. Kulmatycki. Mrowki niektorych okolic Malopolski. Kom. fiz.
Krakow 1920.

33. — Przyczynek do fauny myrmekologicznej b. Krolestwa Polskiego,
ibidem 1920.

34. H. Donisthorpe. The subfamilies of Formicidae, Proc. Ent. Soc.
Lond. 1921. p. XL-XLVL

35. J. Lomnicki. O mikrandrji u mrowki zbojnicy krwistej. Kosmos,
Lwow 1921.

36. W. Kulmatycki. Przyczynek do fauny mrowek Wielkopoiski i Po-
morza. Spraw. Kom. fiz. LV i LVI. Krak6w 1922. str. 71—86.

8

37. J. W. Szulczewski. Obecny stan badari nad faunq Wonkowek
Wielkopolski. Spraw. Kom. fiz. LV i LVI. Krakow 1922. str. 98-101.

38. J. Noskiewicz. Z wycieczek hymenopterologicznych na Podole. II.
Rozpr. i Wiad. Muz. Dzied. T. V-VI. Lwow. R. 1922. str. 213—214.

39. — Stanowiska pierwomrowki mszarnicy w Majopolsce. Odb. z Rozpr.

i Wiad. Muz. Dzied. T. VII— VIII. Lwow. R. 1923. str. 3—5.

40. — Nowe dia fauny Polski i rzadkie bionkowki. Pol. Pis. Ent. II. Lwow
1924. str. 183.

41. H. Donisthorpe. Review. Repr. from „The Entom. Monthly Ma-
gazine". Vol. LX. 1924. p. 142.

42. J. Kinel i J. Noskiewicz. Zapiski entomologiczne z Kasowej Gory.
Kosmos. Lwow 1924. str. 128—134.

KROTKI ZARYS DZIEJOW POZNANIA FAUNY
POLSKICH MROWEK (Formica L.).

Najdawniejszy spis faunistyczny pochodzqcy od Nowic-
k i e g o (10) podaje dla b. Galicji 6 gatunkow mrowek z rodzaju
Formica, miqdzy niemi F. gagates Latr. z Tatr. Jakq mrowkq mial
przed sob^ autor trudno bez okazu rozstrzygnqc, Formica gagates
Latr. dla Tatr jest zupelnie nieprawdopodobna. Be Ike (11) podaje
z tego rodzaju dla obw. (district) Radomysla jedynie F. rufa L.
Wierzejski (12, 13) zna juz z Galicji wszystkie gatunki pol-
skie z wyj^tkiem F. pressilabris Nyl. i picea Nyl., podaje jednak
F. gagates Latr. z ok. Krakowa co jest malo prawdopodobne, bye
moze, ze tak oznaczyt niektore okazy fusca L. W drugiej pracy
podaje jeszcze F. gagates Latr. z roznych okolic Galicji ; praw-
dopodobnie jedynie okazy z poludniowego Podola do tego gatunku
rzeczywiscie nalezq. W tej pracy tez podaje, ze poprzedaio z Po-
dola podana exsecta Nyl. wymaga jeszcze sprawdzenia.

Powyzej wymienione prace Nowickiego i Wierzej-
ski ego wyszly po znakomitem opracowaniu mrowek europejskich
przez Mayra, nie ma tez w nich zadnych w^tpliwosci co do
przydzielenia podanych gatunkow do przyjmowanych tez przez
nas obecnie. Nieco inaczej jest z pracami, ktore si^ pozniej oka-
zaly po dziele Forela: „Les fourmis de la Suisse 1874". Autor
posci^gat dobre gatunki poprzednio ustalone w ten sposob, ze
pressilabris Nyl. uznal tylko za ras^ exsecta Nyl. podajqc nawet
opis formy posredniej, truncicola Nyl. i pratensis De Geer podal
jako rasy ru/a L., opisuj^c nawet truncicola- pratensis i rufo-pra-
tensis a wreszcie z wyjqtkiem sanguinea Latr. wszystkie pozostale

wowczas wyrozniane, t. j. gagates Latr., rufibarbis Fabr. i cinerea
Mayr sciqgn^t jako rasy fusca L., opisujqc formy przejsciowe.
Nadto w opisie /usca L. za przewodem Latreille'a (1, r. 1802)
zmiesza} fusca L. i rufibarbis Fabr. (zapewne okazy o slabem roz-
winiqciu okrycia ze szczecin). W nast^pnych pracach dotyczqcych
takze fauny polskiej spotykamy wi^c np. takie nazwy, jak Formica
rufa L. r. pratensis Retzius, F. ruja L. s. str. i t. p. zamiast :
Formica pratensis Retzius, Formica rufa L. i t. d. Takze i przej-
sciowe formy pojawity si^ w pracach takze tych, ktore si^ polskq
faun^ zajmujq, np. truncicolo- pratensis For., cinereo- rufibarbis For.
i t. d. Co do tej sprawy, to musimy tu juz oswiadczyc, ze nie prze-
czymy mozliwosci rzadkiego wyst^powania form przejsciowych praw-
dopodobnie mieszancow, ze jednak sami nigdy si^ w tym rodzaju
na takie przejsciowe formy nie natknqlismy. Swoj^ drog-q izolowane
osobniki trudno czasem do wtasciwego gatunku zaliczyc. Opisy,
ktore podamy, tych form przejsciowych uwzgl^dniac nie b^dq.

Brischke (16) w mrowkach Prus podaje m. i. F. polyctena
Frst., ktorq nalezy uwazac prawdopodobnie za malo znacz^c^
aberacj^ rufa L. ; jego glebaria Nyl. odpowiada prawdopodobnie
prawdziwej glebaria Nyl., zatem jest fusca L. ; gagates Latr. jest
dla Prus naszem zdaniem mato prawdopodobn^ — moze chodzi
o picea Nyl., ktor^ Ny lander nieslusznie byt z gagates Latr.
sci^gnql w jedno jako synonim w r. 1856 (8).

W pracy Nasonowa (17) jest duza cz^sc zatytulowana
„k faunie Priwislanskawo kraja". Tam podano 7 gatunkow z ro-
dzaju nas obchodzcjcego dla b. Kr6lestwa Polskiego. Podano jako
odmian^ F. pratensis De Geer: F. truncicolo-pratensis For. Takze
podano procz F. rufibarbis Fabr. form^ F. fusca-rufibarbis For.
jako odmian^ F. fusca L. ! Co S£[dzic o formach przejsciowych,
podalismy wyzej. Przydzielanie ciemniejszych okazow rufibarbis F.
do fusca L. jako fusco-rufibarbis For. ma bye moze swoje zrodlo
jeszcze w dawnem przydzieleniu nieslusznem, jak myslimy, czqsci
rufib rbis F. do fusca L. przez L a t r e i 1 1 e'a (1). Jako rzadkie mrowki
wykazane przez Nasonowa zasiugujq na uwage : F. exsecta Nyl.
znaleziona w Gatachach i F. pressilabris Nyl. w ok. Warszawy
i w Galachach.

Ruzsky w swojej wielkiej pracy z r. 1905 (20) podaje z ziem
dawnej Polski F. rufa L. s. str., var. meridionalis Nas. (gub. Wotyn-
ska), F. rufa truncicola Nyl., F. rufa pratensis De Geer., F. ex-

2

10

secia Nyl. s. sir., f. exsecta pressilabris Nyl., F. fusca L. s. str.
F. fusca gagates Latr., F. ruflbarbis Fabr., var. subpilosa Ruzsky,
F. cinerea Mayr, var. imitans Ruzsky, F. sanguinea Latr. Opisowe
dzieJo Ruzsky'ego trzeba uwazac za bardzo wazny nabytek
dla literatury przedrniotu. Ciekawq jest rzeczq, ze takze Ruzsky
przyjmuje niektore dobrze oddzielone gatunki jako podgatunki,
CO z same] juz podanej nomenklatury widoczne, a dalej, ze znaj-
dujemy u niego opisane takze liczne formy przechodowe pod na-
zwami: F. mfo-pratensis For., rufo-truncicola Ruzsky i truncicolo-
pratensis For., ktore przypisuje glownie hybrydyzacji i o ktorych
pisze, ze sq dose pospolite. Nie zauwazylismy, co prawda, zeby
te formy podawat specjalnie z ziem polskich, mimoto pozwolimy
sobie zauwazyc przykladowo, ze form^ jego opisanq pod 1. Form,
rufo-pratensis For. T) „barwa \&V. \x pratensis, pozostale jak u ru/a
i t. d." oznaczylibysmyjako rufa L. a co najwyiej jako przejsciow^
od rufa L. do ab. piniphila Schenck, formq opisanq pod 2. Form,
rufo-truncicola Ruzsky B) barwa i wtosy jak u F. truncicola ale
oczy bez wtoskow — oznaczylibysmy jako truncicola Nyl. i t. p.
Opisy tych wrzekomych „form przejsciowych" pouczajq jednak,
ze w opisach i porownywaniu opisow z okazami trzeba brae pod
uwagq wi^cej cech niz jedn^ i ze przy zbieraniu trzeba brae do-
stateczncj ilosc lie moznosci ° 9 i <? z jednego gniazda. Ruz-
sky ego Formica fusca gagates Latr., jak to z podanego opisu
wynika i na co zwrocil juz Emery (23) po wyjsciu dzieta Ruz-
sky e g o uwag^, rowna si^ picea Nyl., zatem miejscowosci po-
dane dla gagates Latr. nalezaioby zapisac przy picea Nyl, mamy
jednak w^tpliwosci, czy Ruzsky scisle oddzielal te gatunki, a to
po pierwsze dlatego, ze warunki, w ktorych zyje ta mroka wedlug
autora, nie odpowiadajq warunkom zycia picea Nyl., a powtore
dlatego, ze gub. Podolska, z ktorej swq mrowk^ takze wymienia,
kazalaby raczej przypuszczac, ze mowa tu o gagates Latr.

Autor podaje swoj^ odmian^ od rufibarbis ¥., mianowicie
V. subpilosa Ruzsky takze z ok. Zytomierza. Jego v. subpilosa ma
jednak jak to i z rysunku okazu z ok. Aralskiego jez. widac, grubq
tusk^. Otoz jest dla nas wqtpliwe, czy takze i inne okazy rufi-
barbis F. pokryte szczecinami nie zaliczono tu do tej prawdopo-
dobnie bardzo wschodniej odmiany. Emery (23) opisujqc pozniej
var. subpilosa Ruzsky pomija zupelnie tuskq. Otoz zwracamy
na to uwag^, ze okazy szczecinami z gory okryte rufibarbis Fab.

11

ale bez wybitnie grubszej luski spotykajci si^ u nas, tych jednak
nie liczylibysmy do dobrze grubq luskq scharakteryzowanej v. sub-
pilosa Ruzskyego.

Autor odnosi cinereo-rufibarbis For. do tej v. subpilosa na
str. 398 a do cinerea var. imitans Ruzsky na str. 409. Z tego
widac jak trudno ttomaczyc te wrzekome formy przechodowe.
Z dzielka For el a nowego (27 z r. 1915) s^dz^c, myslelibysmy,
ze ten drugi poglqd Ruzskyego jest prawdopodobniejszy.

W dwa lata pozniej oglosil Ruzsky (22) spisy mrowek
z gub. Minskiej i Wilenskiej. W pierwszym spotykamy z form
bardziej interesujqcych : v. imitans Ruzsky, v. subpilosa Ruzsky
i ciekaw^ notatkq o takich okazach rufa L. z Widobora, ktore
maj^ cienkie zmarszczkowanie na nizszej cz^sci polka czolowego,
zblizajqce je do wschodniej Formica uralensis Ruzsky. Niektore
okazy rufa L. zalicza autor do rufo-praiensis For. W spisie tym
spotykamy tez F. exsecta Nyl. W spisie drugim m. i. podano
oprocz rufa L. takze i rufopratensis For. Prawdopodobnie chodzi
tu jak i w pierwszym spisie o ab. piniphila Schenck.

W r. 1909 wyszla monografia Emery'ego (23). Autor
pojmuje gatunki szeroko na wzor F o r e 1 a , przy tern pisze tez
o formach przejsciowych. W uwagach cz^sci opisowej bqdziemy
mieli sposobnosc jeszcze zajmowac si^ t^ monografjji, ktorej duzq
zaslugEj bylo przedewszystkiem sciste odroznienie picea Nyl. od
gagates Latr. Natomiast ekshumacja Nylanderowskiej gleba-
ria pogrzebanej przez samego autora w r. 1856 nie przyniosla
naszem zdaniem korzysci postqpowi poj^c o systematyce rodzaju.
Prawdopodobnie opisane tu var. glebaria Nyl. i var. rubescens
For. odaoszq siq do takich osobnikow rufibarbis F. jakie Lat-
reille (1) a za nim For el (14) i Andre (15) byl swego czasu
zaliczyl do fusca L.

Rok 1915 przyniosl nam pracq Fore la o mrowkach Szwaj-
carji (27), ktora podaje nam podzial rodzaju na podrodzaje. Pracq
tq bqdziemy siq zajmowac jeszcze w uwagach cz^sci szczegolowej.
Postqp, gdyz nawrot do Mayra, w pojmowaniu gatunkow wpraw-
dzie widoczny, gdyz np. rozrozniono juz jako oddzielne gatunki :
picea Nyl., gagates Latr., fusca L., rufibarbis F. i cinerea Mayr,
jednakze przydzielono do fusca L. jako ras^ glebaria Nyl. a do
tej jako varietas rubescens For. Otoz przedewszystkiem glebaria
For. 1915 wedlug opisu nie zgadza si^ z glebaria Ny lander a,

2*

12

opis zas wskazuje na robotnice ciemniej ubarwione i mniejsze
typowej rufibarbis F. ; v. rubescens For. pokrywa siq zupelnie
z typowq rufibarbis F. zawieraj^c opisy i wi^kszych i mniejszych
robotnic; v. fusco-rufibarbis For. jest formq przejsciow^ od ciem-
nych i matych robotnic typowej rufibarbis F. do odpowiednich
osobnikow odmiany silniej pokrytej szczecinami gatunku rufibar-
bis F. Autor uwaza Za typowq rufibarbis F. wlasnie form^ silniej
pokryt^ szczecinami, a wi^c form^, ktor^ Emery (23) byt uwazat
za V. subpilosa Ruzsky, bye moze, nieslusznie. Tak wi^c forma
silniej szczecinami pokryta rufibarbis F. wymag-a prawdopodobnie
nowego nazwania, co rzeczywiscie w kluczu czynimy.

Btirdzo dobry klucz do robotnic miesci si^ w dziele Esche-
richa z r. 1917 (28). Klucz ten przegl^dnql i w wi^kszej cz^sci
na nowo opracowal Viehmeyer. Mimo pojmowania gatunkow
zaszerokiego jest ten klucz zupelnie zdaniem naszem poprawny,
zwlaszcza, ze autor ustrzegl siq od tak powszechnego od czasu
pracy Forela z r. 1874 i And re 'go mieszania /usca L. i ru-
fibarbis ¥., F. rufa dusmeti Em. nalezy jednak jako aberacja do
ruja L. nie zas jako podgatunek, o czem b^dzie jeszcze dale]
mowa. Klucz ten, pomin^wszy t^ jedn^ rzecz, mogiby bye, o ileby
chodzilo jedynie o robotnice i gdyby nie chodzilo o odmiany,
zupelnie zresztq prawie bez zmiany stosowany do oznaczania pol-
skich mrowek.

W r. 1918 J. Lomnicki podaje z Litwy (30) procz 9 rufa
L. takze robotnice jej aberacji a. piniphila Schenck. i przy tern
pisze o gniezdzie, w ktorem byly osobniki formy typowej miqdzy
osobnikami ab. piniphila Schenck ; cinerea Mayer podaje tak
z moreny jak i z piaszczystej gleby.

W r. 1920 Wasmann w uwadze jednej z prac (31) wy-
jasnia, jak si^ zapatruje na mrowk^ w nowszych czasach ozna-
czan^ jako „glebaria" i przekoiiywaj^co dowodzi, ze ona nalezy
do rufibarbis F.

Lata 1920 i 1922 przyniosly dla fauny Polski wykazy Kul-
matyckiego z bytych wszystkich trzech zaborow (32, 33, 36).
Uprzejmosci prof. Stacha zawdzi^czamy moznosc przeglqdni^cia
jednego sfoja materjatow z Krzemionek. Ten przeglqd okazat, ze
autor bra! wowczas, gdy oznaczat mrowki z Krzemionek kilka-
krotnie rufibarbis ¥. za rufa L. a raz znowu cinerea Mayr var.
imitans Ruzsky za rufibarbis F. Te fakty nie pozwalaj^ nam nie-

13

stety opierac siq na tych trzech pracach, jako na pewnych zrodfach
do poznania fauny Polski a szkoda wielka, bo materjat o ile
mozna osqdzic starannie zebrany i jak myslimy, dla celu poznania
fauny cenny. Bardzoby si^ autor nauce przystuzyt, gdyby przedsi^-
wzi^l sam rewizj^ prac wymienionych na podstawie tych materjaJow.

W mi^dzyczasie ogftosil J. Lomnicki (35) rzecz o wyst^-
powaniu u nas mikroanerow F. sanguinea Latr.

W r. 1922 podaje Noskiewicz (38) ciekaw^ wiadomosc
o stanowisku podolskiem F. pressilabris Nyl. w Oknianach w Ttu-
mackiem. Prawdopodobnie obserwowal' polykalybiczne spofeczeri-
stwo. Tenze autor podaje w r. 1923 (39) pierwsze stanowiska
picea Nyl. w Mafopolsce, w r. zas 1 924 (40) na Polesiu. W osta-
tniej pracy podaje tez z wysokich torfowisk Polesia exsecta Nyl.
W tym samym roku podaje Noskiewicz wiadomosc o F. pres-
silabris Nyl. nie tylko na zachodniej (Kasowa Gora) ale i potnoc-
nej (Zulicka Gora) kraw^dzi Podola (42).

Poznanie fauny polskiej mrowek zawdziqcza autor tego prze-
glqdu gfownie zbieraniu mrowkowatych w rozmaitych okolicach
kraju od r. 1909. Materjaty gromadzi w Muzeum im. Dzieduszyc-
kich. W poznaniu tej fauny pomogl autorowi wiele przez dostar-
czanie Muzeum okazow swego zbierania kolega Jan Noskiewicz.
Wszystkie gatunki mrowki (Formica L.) naszej fauny s^ w Muzeum
zast^pione.

Mrowka (Formica Linne).

o

1. Nadustek po srodku przedniego brzegu wyciqty, bez wy-
raznej listwy posrodkowej ; polko czolowe delikatnie
zmarszczkowane, cmawe. Cialo brunatnawo - czerwone,
czolo i ciemi^ najczqsciej brunatnawe, odwtok brunatno-
czarny. Prawie bez szczecin procz niewielu krotkich na
odwloku. Dlugosc ciala : 6 — 9 mm.

[U tego gatunku zdarzaj^ si^ procz robotnic pseu-
dogyny ale rzadko. (Z Polski pochodz^cych okazow nie
widzielismy). Od robotnic mozna je wyroznic gtownie
silnie rozwiniqtera i mocno garbowato wystaj^cem srod-
pleczem podobnie jak u pseudogyn innych gatunkow].
subg. Raptiformica Forel (Zbojnica).
sanguinea Latr. (krwista).

14

— Nadustek po srodku przedniego brzegu nie wyciqty 2.

2. Tylny brzeg gtowy gt^boko wykrojony

subg. Adformica nov. (Ozdobnica). 3.

— Tylny brzeg gtowy niewykrojony lub plytko wykrojony 4.

3. Dlugie glaszczki szcz^kowe si^gajq prawie do otworu
potylicznego ; przedni brzeg nadustka niepodgi^ty i poza
przednim brzegiem nadustek nie ma zagt^bienia ; polko
czolowe gtadkie i Isniqce ; tuska pomostka do cwierci
swej wysokosci glqboko polksi^zycowato wykrojona.
Ciato brunatno-czerwone, bez polysku, czoto i ciemi^,
czqsto tez nadustek i nogi brunatnawe ; odwlok brunatno-
czarny. Luska u gory z ostrcj kraw^dziq. Ciato prawie
bez szczecin, miernie porosJe przylegajqcem, bardzo krot-
kiem, biatem omszeniem i bez jedwabistego potysku.
Dlugosc ciata: 5 — 7'5 mm.

[Jako var. rubens For. odrozniono okazy o czerwo-
nym tulowiu, lusce i przedniej potowie pierwszego pier-
scienia wtasciwego odwtoka. Poniewaz ta odmiana zyje
i w Szwajcarji i pd. wd. Rosji, mozliwe jest jej odnale-
?ienie i u nas.]. exsecta Nyl. (wiqksza).

— Krotkie gJaszczki szcz^kowe wysterczajq tylko mate poza
tylny brzeg ust; przedni brzeg nadustka podgi^ty i poza
podgi^ciem z poprzecznem wgt^bieniem ; polko czolowe
bardzo delikatne poprzecznie zmarszczkowane i malo
blyszcz^ce lub cmawe. Luska dose stabo potksi^zycowato
wykrojona. Zreszt^ podobna do ozdobnicy wi^kszej.
Dlugosc ciala: 3'8 — 6'5.

[Jako var. Foreli Em. ze Szwajcarji odrozniono okazy
o grubszej rzezbie, nieco dluzszem omszeniu i gornej po-
wierzchni wlasciwego odwloka u nasady calkiem cmawej.
Otoz czy nasze okazy zgadzajcj siq z typem czy z t^ od-
mian^, nie moznaby orzec na podstawie samych robotnic;
zdawaloby si^ raczej, ze nalez^ do tej ze Szwajcarji opi-
sanej odmiany, jednakze tatwiejsze w tym wypadku do
odroznienia samice, ktore znamy z kraju, zgadzaj^ si^
z typem a nie zgadzaj^ si^ z var. Foreli Em.].

pressilabris Nyl. (mniejsza).

4. Cialo ogrubniejsze bez polysku ; giowa najczqsciej zale-
dwie dluzsza od swej szerokosci ; trzeci i czwarty czton

15

biczyka rozkow o wide smuklejsze niz 6 — 8. Polko czo-
lowe u polskich gatunkow Isni^ce; glowa i tulow przy-
najmniej po cz^sci czerwone

subgf. Formica i. sp. (Mrowka). 5.

— Cialo wysmuklejsze ; glowa ma dlugosc wyraznie wiqkszq
od szerokosci ; 3 i 4 czlon biczyka rozkow tylko mato
smuklejsze od 6 — 8. Polko czolowe cmawe a gdy Isniqce,
wtedy gtowa i tulow nie majq cz^sci czerwone zabar-
wionych subg. Serviformica Forel (Pierwomrowka) 7.

5. Cialo jasnordzawoczerwone, z obfitemi szczecinami takze
i na oczach, biczyk rozkow czarniawy, odwlok z wyjej-
tkiem przedniej potowy pierwszej obr^czki brunatny,
glowa ma rzadko brunatnq plamq. Dlugosc ciala : 4 — 9 mm.

truncicola Nyl. (pniakowa).

— Ciato brunatno- czerwone, mniej lub wiqcej szczecinami
poroste, czolo, ciemi^ i odwlok prawie zawsze a najcz^-
sciej tez plama na przedpleczu a tez czqsto i na srod-
pleczu czarno-brunatne 6.

6. Oczy nieuwlosione ; przedplecze cale brunatno-czerwone
albo z malc[ czarno- brunatny plamq, ktora zwykle tylnego
brzegu nie dosi^ga, ale niekiedy l^czy si^ z wyst^pujc^c^
czasem i na srodpleczu plamk^. Od normalnego ubar-
wienia s^ przejscia do ab. Dusmeti Em., ktora ma albo
catq glow^ i tulow czerwone albo jedynie na czole ciem-
niejsz^ posiada plam^. Gtowa i tulow u formy typowej
prawie bez szczecin, ze szczecinami obfitszemi u ab. pi-
niphila Schenck. Pozaplecze ma cz^sc nasadow:^ krotsz^
od spadzistej, ale u nieco jasniejszej ab. polyctena Forst.
jest cz^sc nasadowa tak dluga jak spadzista. Dlugosc
ciala : 6 — 9 mm.

Do fauny ziem polskich nalezy jeszcze var. meridio-
nalis Nasonow. S^ td okazy robotnic zolte z brunatnem
ciemieniem, tylnemi polowkami obrqczek odwloka, roz-
kami, gornemi szczqkami i koncami nog. Wolyn. Czy
to nie jest jakie zjawisko chorobowe, zmieniaj^ce zabar-
wienie formy typowej, nie mozemy osqdzic.

[Nie zmamy natomiast z Polski drugiej zagadkowej
odmiany poznanej w Szwajcarji, mianowicie v. alpina
Santschi (= Santschii Wheeler). Glowa u tej formy jest

16

dluzsza, mianowicie o 1/4 dluzsza od szerokosci, trzonek
rozkow dtuzszy, tulow nieco w^zszy z wypuklejszem
przedpleczem. Forel podaje, ze Santschi przypuszcza tu
przypadek zwyrodnienia pod wp}ywem zakaznego wystq-
pienia pasorzytow].

Pseudogyny tego gatunku posiadamy z Polski ; roz-
niq si^ od robotnic gtownie garbowatym tulowiem po-
dobnie jak u zbojnlcy rufa L. (rudnica).

— Oczy uwlosione ; przedplecze z duz^ do tylnego swego
brzegu si^gaj^c^ plam^, zlewajqcq si^ z plamq srodplecza.
Cale ciato odstajqcemi szczecinkami obficie poroste. Dlur
gosc ciaia : 4 — 9 mm.

[Jako poludniowq form^ z Alp nadmorskich, Hisz-
panji i Apeninow wyrozniono var. nigricans Em. o barwie
ciemniejszej, o czarnych plamach tuJowia wi^cej rozsze-
rzonych, nogach brunatno-czarnych z brunatno-czerwonemi
biodrami i kolanami. Forel podaje t^ odmian^ szczegol-
nie z Szwajcarji pd. i Tyrolu i zaznacza, ze okazuje
wszelkie przejscia do typowej formy].

pratensis Retzius (= congerens Nyl.) (tqkowa).

7. Prawie caie cialo blyszczqce najcz^sciej wraz z polkiem
czolowem; smolowo-czarne, szcz^ki gorne, rozki i nogi
brunatne, przylegajqce omszenie ciata rzadkie nie pokry-
waj^ce potysku tla i nie wywolywajace swoistego Isnienia,
odwiok wlasciwy silnie blyszczqcy, bardzo delikatnie po-
przecznie zmarszczkowany 8

— Cialo delikatnie zmarszczkowane i wraz z polkiem czolo-
wem cmawe

8. Pozaplecze z boku oglqdane (w profilu) zaokr^glone bez
wyraznego k^ta mi^dzy nasadowq a pochylc^ powierzch-
niq. Luska szeroka z cienkq kraw^dziq. Dlugosc ciala:
4 — 7'5 mm. Ograniczona u nas, jal? siq zdaje, do cieplej-
szych okolic P o d o 1 a gagates Latr. (gagatka).

— Pozaplecze z boku ogl^dane (w profilu) przedstawia
wprawdzie zaokr^glony, ale przeciez wyrazny kqt mi^dzy
nasadowq a pochyl^ powierzchni£i. Dlugosc ciala najwy-
zej 6'5 mm. picea Nyl. (mszarnica).

9. Cialo z delikatnem, przylegaj^cem, bardzo g^stem omsze-
niem i przez to jedwabisto-lsni^ce ; glowa, najcz^sciej tez

9.

1-7

tulow i luska prostopadtemi a odwtok pochylonemi wstecz
krotkiemi szczecinkami obficie poroste; spod g-towy
ma dfugie szczeciny. Barwa ciala brunatno-czarna,
szcz^ki gorne, rozki, piszczele i stopy czerwonawe. U vOr.
imitans Ruzsky (= cinereo-rufibarbis Forel 1915), po}^-
czonej przejsciami z formq typowo ubarwion^, s^ gtowa,
tutow i pomostek z iusk^ zofto-czerwone albo jasno bru-
natnawo-czerwone, na gtowie i przedtutowiu s^ czarno-
brunatne pi^tna. Dtugosc ciala 4'7 — 6 mm.

cinerea Mayr (zwirowa).

Uwaga: var. imitans Ruzsky jest wtasciwie sfab^ barwn^ od-
mianq, ktora niewqtpliwie juz Mayrowl byla znana, jednakze osobno
przez nieg'o nie zostafa wyrozniona. Opis Mayra gatunku cinerea obej-
muje oprocz ciemnoubarwionych przez Ruzskyego za typ uznanych
okazow nawet jeszcze jasniejsie mz var. imitans Ruzsky, gdyz w opi-
sie cinerea Mayr podaje autor gatunku w r. 1861: ^rzadko jest tu}6w
rdzawo-czerwony". Forela v. cinereo-rufibobris For, 1915 maj^c tuJow
„bardzo cmawo-czerwony zwykle z ciemniejszemi plamami u gory na
przed- i srodpleczu" obejmuje w sobie prawdopodobnie i te jasne
okazy Mayra i Ruzskyego imitans,

Wedfug- dotychczasowych spostrzezeri wydaje nam si^, ze ty-
powa (ciemna) forma przewaza u nas na piaskach oddalonych od gor,
na morenach i nad morzem (Lwow, Motczadz, brzegi BaJtyku)
a jasna forma (imitans Ruzsky) nad rzekami gorskiemi (Kojomyja).

— Ciato miernie przyleg-aj^co omszone, nie Isniqce jedwa-
bisto, z rzadka szczecinami porosJe albo bez szczecinek,
spod gtowy bez odstaj^cych szczecinek; (do-
starczajq innym mrowkom niewoinic). 10.

10 Ciato bez poJysku metalicznego, albo rdzawo-czerwone,
czolo, ciemi^ i odwlok brunatno-czarne — albo brunatne
ale policzki i brzegi przedplecza zawsze czerwonawe.
Forma typowa bez odstaj^cych szczecinek albo z rzad-
k^pmi szczecinkami (rufibarbis Fabr. s. str. = cunicularia
Latr. Mayr 1861 = rubescens Forel 1915 = glebaria Em.
1909 nee Nyl!) jest pot^czona przejsciami (v. fusco-rufi-
barbis Forel 1915) z formq o obfitszem okryciu szczecin-
kami : var. piligera nom. nov. (= rufibarbis Forel 1915).
Tak forma typowa, jak i powyzej wymieniona odmiana
maj^ przytem lusk^ cienszq lub grubszq o gornej kra-
wqdzi t^pej i zwykle niewyci^tej a szerokiej ; natomiast

18

var. subpilosa Ruzsky majqc tak jak var. piligera odsta-
jqce szczecinki mniej lub wi^cej cz^ste na gornej po-
wlerzchni glowy, tutowla i odwioka ma przytem lusk^
dose grubq z t^pym gornym brzegiem. Dtugosc ciala :
5^ — 7'5 mm. Odwazna, w potrzebie broni gniazda zaciekle

rufibarbis Fabr. (krasnoHca).

Uwaga: Ruzsky poda) z ziem polskich (z ok. Zytomierza
i Miiiszczyzny) swoj^ odmian^ v. subpilosa, Nie wiemy o ile do
grubosci luski pomostka przywiqzywat alitor wag-^. Jezeli te okazy nie
mialy tuski wybitnie grubszej i t^pszej niz okazy pospolicie u nas
spotykane, wtedyby nalezaio je zaliczyc raczej do v. piligera. Wartoby
bylo okazy dowodowe z Zytomierza (9 ^ i O) zachowaiie
w rosyjskiem Zool. Muz. Akad. Nauk poddac powtornemu rozpatrz«niu.

Ciato okazuje stopnie w polysku metalicznym, mianowi-
cie jest ono od dose cmawego (matowego)do slabo btysz-
cz^cego, barwQ ma ciemn^i ; gtowa, tutow i odlok ciemno-
brunatnq do brunatno-czarnej, szcz^ki gome, rozki, pisz-
ezele i stopy s^ czerwonawe. Szezeciny bardzo rzadkie,
omszenie nie g^ste, odwiok wtaseiwy omszeniem tylko
oszroniony, bez jedwabistego polysku. Dlugosc ciala :
3"5 — 7 mm. Lagodna

fusca L. (= glebaria Nyl.) (Jagodna).

9
(Rys. 4.).

Nadustek po srodku przedniego brzegu wy-
eiqty; tyt gtowy stabo wklqsly ; luska pomostka szeroka,
dose gruba, z dose ostr^ zaokrqglon^ gorn^ kraw^dzi^.
Cialo brunatno-czerwone, odwlok wtaseiwy czarny, czolo
i ciemi^ eiemnobrunatne, skrzydla brunatnawe. Cale cialo
delikatnie zmarszezkowane i punktowane, cmawe, polko
czolowe slabo blyszczqee. Glowa i tulow bardzo z rzadlja,
odlok wtaseiwy z gory miernie, spodem obficie poroste
odstaj^eemi szezeeinkami ; przylegaj^ce omszenie tylko na
odwtoku wlaseiwym g^ste. Dlugosc ciala: 9 — 11 mm.

subg. Raptiformica Forel
sanguinea Latr.
Nadustek po srodku przedniego brzegu nie-
wyci^ty

19

2. Tylny brzeg glowy gl^boko wykrojony

subg. Adformica. 3,

— Tylny brzegf glowy niewykrojony lub plytko wykrojony 4.

3. Miernie dlugie glaszczki szczqkowe si^gajq do srbdka
mi^dzy tylnym brzegiem gqby a otworem potylicznym
glowy; nadustek nie podgiqty do gory i niewcisni^ty;
skrzydla brunatnawe, zylki i znami^ brunatne. Cialo malo
blyszcz^ce, brunatne, szczqki gorne, policzki, trzonki roz-
kow, przedni brzeg przedplecza, pozaplecze, luska po-
mostka i nogi zoltoczerwone lub czerwonozolte. Dlugosc
ciala: 7 — 9'5 mm exsecta Nyl.

[Czy 9 var. rubens For. rozni si^ od formy typo-
wej, nie wiadomo, gdyz nie jest znana].

— Krotkie glaszczki szcz^kowe zaledwie wystajq poza tylny
brzeg g^by; przedni brzeg nadustka nieco do gory pod-
giqty a za tern podgi^ciem z poprzecznym wciskiem;
skrzydla bezbarwne, zylki i znami^ brunatnawe. Cialo
silnie blyszcz^ce, czarne, glowa i tutow kasztanowato-
brunatne, szcz^ki gorne, przednie naroza nadustka i ko-
niec odwloka zoltoczerwone. Pomostek z wyjqtkiem luski
i biodra zoltawe, nogi brunatne. Dlugosc ciala ; 6 — 7'5 mm.

pressilabris Nyl.
[9 var. Foreli Em. jest nieco wi^cej blyszcz^ca niz
exsecta Nyl., ale daleko jej do polysku typowej pressi-
labris Nyl. Tylko odwlok, biczyki rozkow, ciemi^, poty-
lica i wierzch srodplecza ciemnobrunatne ; wszystkie inne
cz^sci ciala zoltawoczerwone].

4. Polko czotowe Isniqce (u wszystkich polskich ga-
tunkow). Glowa i tulow po czqsci czerwone. Dlugosc
ciala: 9 — 11 mm. subg. Formica i. sp. 5.

— Polko czolowe cmawe albo Isniqce ale w tym
drugim razie sq glowa i tulow calkiem czarne

subg. Serviformica Forel 7,

5. Odwlok nieuwlosiony i silnie blyszczqcy, z deli-
katnem rozrzuconem punktowaniera. Cialo rdzawoczer-
wone, wierzch glowy i tulowia, z wyjqtkiem pozaplecza,
i odwlok czarnobrunatne. Odstajc^cych szczecin prawie
calkiem brak rufa L.

20

Ab. piniphila Schenck ma miec tak silnie blysz-
czqcq tarczk^ (scutellum.} jak odwtok, silniej niz reszta
tutowia, podczas gdy u typowej formy i ab. polyctena
Forst. nie wyroznia si^ tarczka blaskiem;

ab. polyctena Forst. ma miec oczy nagie, podczas
gdy typowa forma ma miec rzadko krotkiemi wJoskami
oczy poroste.

Co do tych dwoch aberacyj potrzebne sq dalsze
badania nad osobnikami 9 Wzi^tych z gniazd razem z ro-
botnicami. Dla nas w^tpliwe jest, czy i typowa rufa L.
nie miewa tarczki Wyszczqcej.

Czy istniej^ samice zbaczajqce w ubarwieniu w kie-
runku ab. Dusmeti Em., nie wiadomo nam, Forel pisze
(1915 r.), ze 9 V. Dusmeti i alpina nie s^ znane. Bye
moze, ze wcale nie istniejq, co "zresztq jest prawdopo-
dobne tez i u v. meridionalis.

— Odwlok z obfitem przylegaj^cem omszeniem, cmawy

6. Tulow i wierzch odwioka bez odstajqcych szczecinek
ale z obfitem przylegajqcem omszeniem. Rdzawo-czerwone
cialo ma wierzch glowy, tulowia, z wyj^tkiem pozaplecza,
i odwtok czarnobrunatne pratensis Retz.

[O 9 V. nigricans Em. wiemy od Forela (1915)
tyle, ze jest ciemniej ubarwiona niz 9]-

— Glowa, tutow i odwtok obficie poroste odstajqcemi szcze-
cinkami. Jasnordzawoczerwone ciato ma czoto i ciemi^
czqsciowo lub catkiem, rozki, trzy podtuzne paski na
srodpleczu albo cate srodplecze i tarczk^, odwtok bez
przedniej potowy pierwszej obr^czki i czqsto tez tylny
brzeg przedplecza czarnobrunatne truncicola Nyl.

7. Ciato smotowo-czarne, odwtok silnie btyszcz^cy ze sta-
bem omszeniem, gorne szcz^ki, rozki, koniec odwtoka
i nogi smotowobrunatne. Dtugosc ciata: 9 — 11 mm.

— Ciato brunatno-czarne albo cz^sciowo innych barw

8. Gtowa i tutow mato btyszcz^ce, lekko omszone

gagates Latr.

— Srodplecze i tarczka tak samo silnie btyszczq jak odwtok

picea Nyl.

9. Odwtok gtadki, tylko z bardzo rozrzuconemi punktami,
btyszcz^cy, z bardzo stabem przylegaj^cem omszeniem

21

i prawie bez odstajqcych wloskow. Cia{o brunatno-czarne,
gorne szcz^ki, rozki i nogi czerwonobrunatne. DJugosc
ciala: 9^ — 10;5 mm. fusca L.

— Odwlok g^sto marszczysto punktowany i jak reszta ciaJa
obficie przylegaj^co omszohy, cmawy i tylko skutkiem
omszenia szaro Isniqcy 10.

10. Ciato brunatnoczarne, gorne szcz^ki, rozki, koniec od-
wioka i nogi, u var. imitans Ruzsky takze policzki i brzegi
przedplecza czerwonobrunatne. Cale ciato obficie, wierzch
odwloka rzadziej odstaj^co uwlosione. Glowa u spodu
z ostaj^cemi szczecinami. Dtugosc ciala : 10 — 11 mm.

cinerea Mayr.
Znane nam okazy var. imitans Ruzsky mniej odbi-
jaj^ od typu niz robotnice.

— Barwa zmienna. Jasniej ubarwione osobniki sq zolto-
czerwone, bic^yk rozkow, czoto, ciemi^, srodkowa plama
i obustronnie podJuiny pas na srodpieczu i wierzch od-
wloka brunatno-czarne; najciemniejsze osobniki sq bru-
natno-czarne, szcz^ki gome, trzonki rozkow, policzki,
brzegi przedplecza, dolna polowa spadzistej powierzchni
pozaplecza, pomostek z dolncj czqsciq luski i nogi czer-
wonobrunatne. Cialo u formy typowej bardzo z rzadka
odstaj^co uwtosione ; var. piligera slabo si^ rozni od
typu nieco wiqkszq ilosci^ odstajqcych wtoskow. Dtugosc
ciata : 8 — 11 mm. rufibarbis Fabr.

Ruzsky pisze o swojej var. subpilosa, ze samice
majq czQste odstajqce wloski na gornej stronie ciata.
Z tego wiedziec nie mozna, czy i o ile si^ rozniq od samic
var, piligera.

cT

1. Przedni brzeg nadustka wyciqty ; brzeg wewnqtrzny szcz^k
gornych czworo- lub pi^cioz^bny. Ciato brunatno-czarne
z nogami i narz^dziami rozrodczemi zottoczerwonemi.
Dtugosc ciata: 8 — ^11 mm. Raptiformica Forel.

sanguinea Latr.
Jake anomalJQ nalezy uwazac bardzo rzadkie wy-
stqpowanie u tego gatunku kartowatych samcow (mikroa-
nerow) majqcych zaledwle 6 — 7 mm. dtugosci.

22

— Przedni brzeg nadustka niewyci^ty; brzeg wewn^trzny
szczqk gornych z reguty wydtuzony w jeden dose tqpy zqb

2. Tylny brzeg glowy i tuska pomostka silnie iukowato
wykrojone. Ciato tylko bardzo z rzadka z odstajqcemi
wloskami. Narz^dzia rozrodcze zolte, ixogi brunatne lub
zotte. Dtugosc ciata: 5 — 9 mm. Adformica.

— Tylny brzeg glowy stabo wyci^ty albo niewyci^ty; dtu-
gosc ciata: 9 — 11 mm.

3. Gtaszczki szcz^kowe si^gajq prawie do otworu potylicz-
nego, oczy z wtoskami. Dtugosc cia{a: 6 — 9 mm.

exsecta Nyl.
c? exsecta var. rubens For. nie jest nam znany ani
z opisow, ani w naturze. Bye moze, ze nie rozni si^ od
c? formy typowej.

— Gtaszczki szez^kowe si^gaj^ tylko nieco poza tylny brzeg
g^by, oczy nagie; dlugosc eiala: 5 — 7'5 mm.

pressilabris Nyl.

c? pressilabris var. Foreli Em. jest mniej blyszez^cy niz

typowej formy, gdyz ma znacznie silniejszq drobn^ rzezb^.

4. Budowa ciala silniejsza, odwlok szerszy, oczy z odstajq-
cemi wloskami. Formica i. spe.

— Budowa ciala smuklejsza, odwlok wqzszy

Serviformica Forel

5. Polko czolowe silnie btyszczcjce. Cialo czarne, obficie
odstajcjcemi wloskami pokryte ; konce gornych szcz^k,
nogi i narzqdzia rozrodcze zoltoczerwone. Luska o polow^
szersza niz wysoka, czworoboczna, gorne jej naroza silnie
zaokrqglone, gorny, gruby i zaokr^glony brzeg slabo
wyci^ty lub niewyciqty. Dlugosc ciala." 9 — 10 mm.

truncicola Nyl.

— Polko czolowe slabiej btyszczqce lub cmawe, szcz^ki
gorne na samych koncach czerwonobrunatne lub calkiem
czarne jak cale cialo z wyjsjtkiem zoltych narzqdzi roz-
rodczych i nog. Dlugosc ciala: 9 — 11 mm.

6. Cialo, zwlaszcza glowa z tylu i srodplecze, z rzadka
odstaj^cemi wloskami porosle rafa L.

c? osobny rufa ab. Dusmeti Em. prawdopodobnie
nie istnieje gdyz ta forma przedstawia tylko barwnq od-
mian^ robotnicy.

23

<? rufa ab. piniphila Schenck ma tarczk^ mniej wi^-
cej blyszczqcq, podczas gdy u typu nie jest blyszczqca.

c? rufa ab. polyctena Forst. wediug Forela (1915)
nie rozni si^ od typu.

c? rufa var. meridionalis Nasonow ani c? var. al-
pina Santschi nie sq znane i wqtpliwe, czy istniej^.

— Cialo, zwlaszcza glowa z tytu i srodplecze, obficiej od-
stajqcemi wloskami porosJe pratensis Retz.

c? pratensis var. nigricans Em. nie rozni siq od
typu wediugf Forela (1915).

7. Gtowa i tutow obficie porosle odstajqcemi wJoskami, kto-
rych jednak na oczach brak, takze spodnia strona gJowy
ma odstajqce szczecinki 8.

— Gtowa i tutow prawie bez odstajqcych wtoskow albo

z rzadko stojqcemi 9.

8. Ciato szersze, brunatno-czarne, skutkiem g-qstego przyle-
gajqcego omszenia szaro-lsniqce. Srodplecze i tarczka
cmawe. Dtugosc ciala : 10 mm. cinerea Mayr.

Miqdzy c? cinerea Mayr a v. imitans Ruzsky roz-
nic nie widzimy.

— Cialo W2jskie o odwloku walcowatym, czysto czarne, mimo
przylegaj^ceg-o omszenia silnie blyszcz^ce. Srodplecze sla-
bo, tarczka silniej blyszcz^ca. Odwlok ma polysk silniejszy
niz srodplecze. Dlugosc ciala: 9 — 10 mm. picea Nyl.

9. Skrzydta przednie do polowy zadymione ; cialo brunatno-
czarne, konce gornych szcz^k, narz^dzia rozrodcze i nogi,
czqsto tez trzonki rozkow czerwonozolte. Przylegajeice
omszenie bardzo delikatne i obfite, przeto gorna po-
wierzchnia ciala, szczegolnie odwloka, slabo jedwabiscie
Isniqca ; odstajejce wlosy prawie tylko na spodzie odwloka.
Luska gruba, u gory malo albo szeroko wyciqta. Dtu-
gosc ciala : 9—10 mm. gagates Latr.

— Skrzydla niezadymione albo slabo zadymione 10.

10. Luska szeroko wykrojona, cialo zwykle silniejsze, szersze ;
czarne ; narzqdzia rozrodcze a najczqsciej tez nogi i czysto
konce szcz^k gornych czerwono-zolte. Srodplecze cmawe.
Dlugosc ciala: 9 — 10 mm. rufibarbis Fabr.

c? var. piligera i c? var. subpilosa nie znamy i nie
wiemy, czy mozna je od c? formy typowej odroznic.

24

— Luska niewyci^ta albo bardzo stabo wyci^ta; ciato Wcjskie,
brunatno-czarne, narz^dzia rozrodcze i nogi i prawie
zavvsze trzonek rozkow czerwono zohe. Odwlok nieco
metalicznie Isni^cy. Srodplecze §labo Isniqce. Dtugosc
ciata: 8 — 10 mm. fusca L.

Rys. 2.

(id d, be a, a.

-.A

Rys. 3.

Rys. 1. Formica pratensis Retzius. Robotnica z boku. 1. Glowa. 2. Przed-
plecze. 3. Srodplecze. 4. Zaplecze. 5. Pozaplecze. 6. Pomostek z tuskq u gory.
7. Odw}ok wJasciwy 'J (przedstawiona tylko nasada tej cz^sci ciafa). — Biodra
pierwszej, drugiej i trzeciej pary nog- z jednej strony ciaja: a, a„ a,„. Pozostate
czQSci nogi, t. j. kriitarz (b), udo (c), piszczel (d) i stopq (e) przedstawiono jedy-
nie na przedniej nodze.

Rys. 2. Formica pratensis Retzius. GJowa robotnicy z przodu. 1. Pierwszy
cztonek rozka stanowiqcy tak zwany trzonek czyli r^kojesc, 2. pozostaJe
cztonki rozka stanowiqce tak zwany b i c z y k czyli prqtek. 3. GJaszczek szcz^-
kowy, ktory jest cz^sciq sktado*q drugiej pary szcz^k, zwanych takze sZcz^kami
dolnemi czyli zuchwami. Z szesciu czlonkow widac jedynie pi^c koricowych,
gdyz pierwszy jest ukryty pod zuwaczkq. 4. Jedno z trzech przyoczek. 5. Oko.
6. Listwa czoiowa. 7. Polko czolowe. 8. Nadustek. 9. Szcz^ka gorna cz. zuwaczka.

') W opisach przez o4w{ok nalezy rozumiec zwykle odwJok wtasciwy.

25

OkolicQ gfowy za nadustkiem rai^dzy oczyma az do przyoczek nazywamy czo-
iem, za czotem nast^puje ciemi^ a dalej potylica. Boki gjowy przed oczyma sta-
nowi^ policzki, za oczyma skronie.

Rys. 3. Serviformica fusca L. Skrzydlo przednie Samca. Odznaczono
komork^ dyskoidaln^ (d), kubitainq (k) i znami^ (z).

Rys. 4. Serviformica picea Nyl. Tulow samicy z gory. Odznaczono :
a przedplecze, b srodplecze, d tarczk^ i / pozaplecze.

BEMERKUNGEN ZUR UEBERSICHT
POLNISCHER ARTEN DER GATTUNG AMEISE (Formica L.).

In der vorliegenden Uebersicht werden 11 Arten der Formica
L. der polnischen Fauna in vier Gruppen eingeteilt. Diese Grup-
pen werden zugleich als besondere Untergattungen unterschieden.
Es ist uns zwar bekannt, dafi die Untergattungen For els: Rap-
tiformica und Serviformica noch niciit allgemein anerkannt worden
sind (41 *), trotzdem schien uns doch zweckmassig nicht nur diese
Untergattungen aus praktischen Griinden provisorisch gelten zu las-
sen, sondern auch fur die zwei Arten, die bei beiden Geschlech-
tern stark konkaven Kopf haben und ziemlich monomorphe Ar-
beiter besitzen, eine besondere Untergattung aufzustellen :

Adformica n. subg. : a Formica i. sp. occipite concavo in
feminis (et operariis) atque in maribus differt. Operarias pene uni-
formes habet.

In der polnischen Fauna gibt es zwei Adformica- Arten :
exsecta Nyl. und pressilabris Nyl.

A. exsecta Nyl. hat der Verf. in der subkarpathischen Zone
selten in Einzelnestern beobachtet, Noskiewicz (40) hat die-
selbe als haufige Ameise in Polesie gefunden. Nach F o r e 1 (27)
zuweilen polykalybisch ! Die var. rubens For. ist uns aus Polen
unbekannt.

A. pressilabris Nyl. hat der Verf. in den Karpathen in Einzelne-
stern beobachtet, Noskiewicz (38, 42) fand auf dem West- und
Nord-Rande Podoliens Nester die unserer Ansicht nach polyka-
lybischen Kolonien angehohren diirften. Da diese Art in Eufopa

*) Die Nummern beziehen sich auf entsprechende Nummern des Litteratur-
verzeichnisses.

26

in zwei Formen erscheint, namentlich in der starker sculptierten
var. Foreli Em. und in der schwacher sculptierten pressilabris Nyl. s.
str,, ware es vom grossen Interesse festzustellen, zu welcher Form
unsere Tiere gehoren. Wir konnen auf Grund der von Emery
und F o r e 1 angegebenen Unterschiede fiir Arbeiterf orm dies nicht
entscheiden, das Weibchen von dem Karpathengebirge aber ge-
hort ohne Zweifel zur pressilabris Nyl. s. str. Fur podolische
Tiere ist es nicht ganz sicher festgestellt, da die Geschlechts-
tiere in den Nestern daselbst bis jetzt nicht gefunden worden
sind. Es ist vielleicht auch moglich, dafi unsere Tiere in der
Arbeiterform mit Foreli Em., in Weibchenform mit pressilabris s.
str. ubereinstimmen. Man miisste so wie Emery (23) zur Ent-
scheidung nordisches Vergleichsmaterial beniitzen.

Die drei Formica L. /. sp. sind in alien drei Formen ( ? 9 c? )
bei uns scharf geschieden und wir betrachten daher auch diesel-
ben als besondere Arten nicht aber als Rassen. Die Uebergangs-
formen zwischen diesen Arten sind auch uns bekannt aber lediglich
aus der Literatur (besonders vom 1874 J. angefangen), in der
Natur haben wir dieselben bis jetzt noch nicht gefunden.

Nur Formica rufa L. ist bei uns haufig, viel seltener kom-
men truncicola Nyl. und pratensis Retz. vor, selten sind aber auch
die zwei letztgenannten Arten nicht.

Formica rufa L. ist wie bekannt sehr veranderlich in der
Arbeiterform sowohl in der Farbe wie auch in der jedenfalls
schwachen Beborstung.

Emery (23. p. 188.) beschreibt als Unterart eine Form,
die er Dusmeti nennt auf Grund der drei *? Individuen aus Spa-
nien. For el (27) betrachtet spater diese Form nur als eine Va-
rietat und gibt als Vaterland noch Norwegen an. Wir haben in
der Sammlung des Dzieduszycki'schen Museums 11 Individuen
von Zarzecze bei Jaroslaw (im J. 1917 gesammelt) mit demselben
Zeichen auf alien Zetteln, also offenbar aus einem Neste. Unter
denselben sind 2 Ex. ganz mit den Beschreibungen von Dusmeti
iibereinstimmend. Von der gewohnlichen rufa L. s. str. unter-
scheidet sich eins dadurch, da6 der Kopf und der Thorax rot
sind mit Ausnahme eines dunkleren Fleckchens auf der Stirn
zwischen den Nebenaugen. Schw^ch bemerkbar sind die Verdun-
kelungen der Stirnleisten innen und die von denselben undeutlich
sich fortziehenden Streifen zum Stirnfleckchen zwischen den Ne-

27

benaugen. Da auch Fiihlerschafte in Basalteilen rot sind, ist das
Tierchen ohne Zweifel Dusmeti Em. Das zweite Ex. unterschei-
det sich vom ersten nur dadurch, dafi alle dunklen Flecken der
Stirn zusammengeschmolzen sind und dieses, obwohl vom ersten
zur echten rufa einen Uebergang bildend, stimmt noch besser mit
der Beschreibung Emery's iiberein. Bei zwei folgenden Ex. greift
der Stirnflecken fiber Hinterkopf und beruhrt Hinterrander der
Augen, zuletzt bei 4 folgenden Ex. verbreitert sich der Flecken
der Oberseite bis zu den Innenrandern der Augen und zugleich
erscheinen die Fleckchen des Pro- und Mesonotums. Diese Ex.
sind schon echte rufa L. s. sir. Drei ubrigen sind kleine °, wel-
che in der Farbe auch zwischen besonderen Arten sich nicht
gut unterscheiden lassen. Aus dem oben Mitgeteilten folgt, dafi
Dusmeti Em. am besten als Arbeiterformaberration der rufa L. zu
betrachten ist: Formica rufa L. a. ? Dusmeti Em. Jedenfalls ist
diese Aberration als sehr selten zu bezeichnen.

Wahrend a. Dusmeti Em. der Art truncicola Nyl. in der
Farbe gleicht, gibt es auch echte rufa L. Individuen, die in der
Farbe ganz mit pratensis Retz. ubereinstimmen. Wir halten es fur
iiberflussig diese in der anderen Richtung abweichende Farben-
aberration besonders zu benennen, wir teilen nur mit, dafi solche
zwei Exemplare sich im Dzieduszycki'schen Museum befinden, es
sind zwei 9 aus der Umgebung von Kartuzy in der Pommerschen
Wojewodschaft, sie haben fast ganz borstenlosen Kopf und Tho-
rax, sie besitzen einen gemeinsamen schwarzen Flecken am Pro-
und Mesonotum und dunklen oberen Schuppenrand.

Die Formen polyctena Forster und piniphila Schenck be-
trachtete schon Mayr als Synonyme der rufa L. (9). Die Form
piniphila Schenck betrachten wir als Aberration, die gemeinsam
mit der rufa L. s. str. in demselben Neste sich finden kann (30),
dasselbe kommt bei polyctena Forst. nach F o r e 1 (14) vor. Das
Weibchen der ab. piniphila soil sich duch glanzendes Scutellum
von rufa L. s. str. unterscheiden, das der ab. polyctena durch kahle
Augen. Das c? der piniphila soil sich auch durch mehr weniger
glanzendes Scutellum von rufa L. 5. str. unterscheiden, das der
polyctena unterscheidet sich nach Forel vom Typus nicht (27).

Ob diese zu diesen zwei Arbeiteraberrationen gezahlte Weib-
chen und Mannchen wirklich zu denselben gehohren, wissen wir
aus eigener Erfahrung noch nicht.

28

Die Varietat meridionalis Nasonow, die auch aus Volhynien
angegfeben wird, ist vielleicht eine pathologische Farbungsmodi-
fication der Arbeiterform. Die Varietat alpina Santschi kennen
wir aus Polen nicht.

Pseudogynen der rufa L. kommen in Polen aber ziemlich
selten vor.

Als Unterscheidungsmerkmale der <? von ru/a L. und pra-
tensis Retz. heben wir die Beborstung des Hinterkopfes und des
Mesonotums hervor. Wahrend bei ru/a die Borsten dort sparsamer
und kiirzer erscheinen, ist der Hinterkopf hinter den Ocellen lang
und reichlich bei pratensis beborstet ; auch auf dem Mesonotum
ist dasselbe zu beobachten.

For el's Schrift aus dem Jahre 1915 (27) befreit uns von
der Pflicht der Bekampfung der Idee des Zusammenziehens aller
Serviformica - Arten als fusca L. -Rassen, denn dort kehrt dieser
verdiente Myrmekologe zur M a y r ' s Ansicht (9) iiber die Selbst-
standigkeit dieser Arten zuriick.

Serviformica gagates Latr. ist in Polen wahrscheinlich nur
an die warmere Gegenden des sudlichen Podoliens gebunden,
picea Nyl. wurde in Polen von Noskiewicz auf Hochmooren
an verschiedenen ziemlich wait voneinander entfernten Orten
(Karpathen, Roztocze, Polesie) beobachtet (39, 40) und gesam-
melt. Neuerdings hat Dr. K i n e 1 diese Ameise im BiaJowieza'er
Urwalde gesammelt.

Die S. cinered Mayr hat Ruzsky (20) in zwei Formen zer-
legt, die eine dunkle betrachtet er als Typus, die zweite lichtere
der rufibarbis F. in der Farbung ahnliche beschrieb er als var.
imitans. Die Unterschiede, die ziemlich klar bei 9 auftretten, sind
beim ? etwas abgeschwacht, ^ beiden Formen konnen wir nicht
unterscheiden. Nach unserer Erfahrung kommt typische cinerea
Mayr bei uns entfernt vom Gebirge (Lwow, Molczadz, Ostseeufer),
var. imitans Ruzsky an den Gebirgsfliissen (z. B. am Pruth in
Kotomyja) vor. Mit var. imitans Ruzsky diirfte i). cinereo-rufibarbis
Forel (27) synonym sein. Die friihere cinereo-rufibarbis Forel (14)
wurde nicht beschreiben sondern nur genannt.

Serviformica fusca L. und rufibarbis F. Latreille (1) hat
unter fusca L. auch eine lichtere Varietat ohne besondere Benen-
nung angegeben (p. 161 — 162). Ihm folgt Forel (14) und
Andre (15).

29

In Emery's Palaarktischen Formiciden (23) f inden wir als
Varietaten der „fusca fuscaL." erstens: var. glebaria Nyl., zwei-
tens var. rubescens For. Es scheint uns wahrscheinlich, dafi
unter diesen Varietaten die Latreille's fusca L.- Varietat zu
verstehen ist.

Wenn wir die Beschreibungen von Emery (23) und Ny-
lander (2) verg-leichen, so finden wir, dafi das 9 glebaria Nyl.:
abdomen . . . nitidis simum, totum pubescentia cinereo- micante sub-
tili densa aequaliter vestitum, wahrend fusca L. bei demselben
Verfasser: abdomen nitid'ssimum subaenescens . . .; segmentis omni-
bus subtilissime sparse adpresse cinereo- pubescentibus habe. Aus den
hier wiedergegebenen Diagnosen folgt, dafi glebaria Nyl. bei Ny-
lander das ? besitze mit der dichteren Pubescenz des Abdomens
als fusca L. ; kame also nur das Weibchen in Betracht, so konn-
ten wir noch vielleicht die Deutung Emery's annehmen und die
in der Rede stehende Ameise als glebaria Nyl. betrachten. Aber
in einem spateren Additamentum (4) gibt Nyl an der eine Be-
schreibung der ° fusca L., in welcher wir iiber dieselbe im Ver-
gleiche mit glebaria Nyl. lesen (S. 30.): canescentia sericea paulo
forsan ditiore. Daher inwieferne es sich um die Arbeiterform
nandelt, stimmt Nylander's Beschreibung ganz sichtbar mit der
Emery's nicht iiberein.

Arbeiter der glebaria Nyl. ist schwacher pubescent als fusca
L., daher kann er nicht als identisch mit dem Emery's starker
pubescenten gelten und daraus folgt, dafi die von Emery unter
dem Namen glebaria Nyl. beschriebene Ameise diesen Namen
nicht behalten kann.

Wir waren anfangs geneigt zu denken, dafi Emery wirklich
eine fusca L.- Varietat vorgelegen ist, die er unrichtig ^glebaria"
gennant habe. Dennoch bewegte uns die weite Verbreitung, die
seine „glebaria" hat, zum Glauben, dafi diese Form auch bei uns lebe.
Wir sind jetzt der Ansicht, dafi zu dieser „glebaria" die Individuen
der rufibabris F. gehoren, die dunkelste Arbeiter besitzen.

In dieser Ansicht sind wir verstarkt dadurch, was Emery
iiber weitere „fusca L.- Varietat" daselbst mitteilt, iiber rubescens
Forel, die wir als synonym mit rufibarbis F. betrachten. Daraus,
dafi kleinere Arbeiter der var. rubescens For. sich von „var. gle-
baria" kaum unterscheiden lassen folgt, dafi beide durch Ueber-
gange verbunden sind.

30

Weitere Aufklarung- verdanken wir F o r e 1 (27. s. 63.). Die
daselbst als glebaria Nyl. beschriebene Ameise ist mit den dun-
kelsten rufibarbis F.- Individuen identisch.

Wir bemerken hier, dafi Forel (27) zq grosses Gewicht
auf die Beborstung des Korpers bei Einteilung der Serviformica
legte und deshalb einen Teil der rufibarbis F.- Formen zu fusca
L. verlegte, namentlich als Rasse die in der Rede stehende gle-
baria mit den Varietaten rubescens For. und fusco-rufibarbis For.
Deshalb wird daselbst als rufibarbis F. nur die starker beborstete
rufibarbis ¥.- Form anerkannt.

Nun was die Beborstung betrifft, so haben sowohl M a y r
(9) als auch Emery (23) die unbeborsteten oder sparsam be-
borsteten Formen als cunicularia Latr. (= rufibarbis F.) und ru-
fibarbis F. betrachtet. Die friiheren Beschreibungen der rufibarbis
F. passen sowohl fiir F o r e 1 ' s (27) glebaria wie fiir rubescens
und noch fiir fuscorufibarbis, nicht so ganz sicher fiir seine rufi-
barbis (27) und da wir R u z s k y s (20) subpilosa nicht fiir ganz
identisch mit diesen beborsteten Individuen halten, was aber
Emery wahrscheinlich schien (23), so beschreiben wir diese Form
als var. ^ ? piligera; sie steht zu rufibarbis F. s. str. fast in
demselben Verhaltnis wie ab. piniphila zu rufa, scheint aber be-
sondere Kolonien zu bilden und sich auch als Weibchen gut un-
terscheiden. Das Mannchen ist uns unbekannt.

Serviformica rufibarbis F. var. piligera nam. nov. a rufibarbi
F. typica diliore pilositate corporis apud operariam differt. Femina
huius varietatis etiam a femina formae typicae sed paulo ditiore
pilositate distinguitur. Mas nobis adhuc ignotum.

Was nun weiter die Frage der Zugehorigkeit der als Va-
rietaten der fusca L. von Forel betrachteten Ameisen betrifft,
besitzen wir auch in der biologischen Literatur einen sehr wich-
tigen Wegweiser. Wasmann schreibt im J. 1920 (31. S. 24.
Adnotatio) bei der Besprechung des Verhaltnisses der zwei Ate-
meles- Arten zu den zwei Ameisen : fusca L. und rufibarbis F.
wie folgt: „Fiir mich ist gerade die konstante Verschiedenheit
des instinktiven Verhaltnisses, in welchem diese beiden Ameisen-
rassen zu jenen zwei ^feme/es-Arten stehen, ein Hauptgrund,
weshalb ich die neuerdings als Formica fusca subsp. glebaria Nyl.
bezeichnete Ameise auch heute noch wie friiher als blofie Varie-
tat der Subspecies rufibarbis F. (als rufibarbis Var. fusco-rufibar-

31

bis For.), nicht aber als eigene Rasse betrachte. Denn bei ihr
kommt wie bei rufibarbis stets nur Atemeles paradoxus vor, nie-
mals emarginatus wie bei fusca in specie, g-anz abgesehen davon,
dafi zwischen rufibarbis und fusco- rufibarbis auch morphologfisch
alle mog-lichen Ubergange vorkommen — manchmal sogar in e i n e r
Kolonie — , wahrend zwischen fusca und fusco - rufibarbis keine
solche Ubergange zu finden sind".

Aus dem oben Mitgeteilten folgt, dafi die sogenannte gle-
bariaRmery' s und Forel's zu rufibarbis F. gehort. Die echte
glebaria Nyl. ist am wahrscheinlichsten Synonym der fusca L., was
auch vom Autor des Namens zugegeben wird (8. S. 65.)-

Wir stellen uns die Synonymic der rufibarbis F. daher wie
folgt vor:

Formica rufibarbis F. s. str. = fusca var. Latr. =
cunicularia Latr. = obsoleta Latr. = rubescens Forel ; dun-
klere Individuen = glebaria Em. = glebaria Forel (in rube-
scens Forel auch enthalten)

var. piligera nom. nov. = subpilosa Em. (nee Ruzsky)
= rufibarbis Forel; dunklere Individuen in rufibarbis Forel
enthalten.

Forel's fuscorufibarbis stellt wahrscheinlich cine Ober-

gangsform zwischen den dunkleren Individuen der rufibarbis s.

str. und den dunkleren Individuen der var. piligera vor.

Es ist zu bemerken, dafi dunklere Individuen wahrscheinlich

in der Regel zugleich kleinere Arbeiterform darstelien. Wir be-

greifen uberhaupt nicht, wie Forel die Untergattung Servifor-

mica in der Arbeiterform als „kaum oder schwach dimorph" oder

sogar „fast ganz monomorph" bezeichnen konnte.

Aus den Gebieten, die vor Teilung Polens zu Polen ge-
horten wird noch von Ruzsky seine var. subpilosa angegeben.
Es ist fur uns nicht ganz sicher, ob Ruzsky gebiihrend auf die
Dicke der Schuppe achtete; das abgebildete Ex. (20) von der
Umg. des Aralsees hat eine von der rufibarbis F. und var. piligera
dickere Schuppe und diirfte vielleicht nicht mit den beborsteten
rufibarbis F., das ist mit var. piligera identisch sein, wenn keine
Uebergange in einem Neste vorkommen. Wenn dies der Fall ware,
damals soUe man iiberhaupt die beborsteten Stiicke — anstatt die-
selben var. piligera nennen — der var. subpilosa Ruzsky zuteilen,
wie es Emery wirklich (23) getan hat. Es ware interessant die

I 9 1
,32

Belegestiicke (9, <? u. °) aus Zytomierz, die sich im Zool. Mus.
der russischen Akad. d. Wiss. befinden, noch einma! untersuchen.
Ob sich das 9 der var. subpilosa Ruzsky vom 9 der var. piUgera
unterscheidet, wissen wir nicht. Die ^ der beiden Varietaten der
rufibarbis F., das heisst var. subpilosa Ruzsky und var. piligera
sind uns nicht bekannt.

Zu den Unterscheidungsmerkmalen zwischen den <? der
fusca L. und rufibarbis F. gehort ausser den bisher schon be-
kannten auch das mattschwarze bei rufibarbis F. und schwach-
glanzende Mesonotum bei fusca L.

Beide Arten (nicht aber Unterarten oder Rassen) fusca L.
und rufibarbis F. sind bei uns sehr haufig- und durch keine Ueber-

gange verbunden.

Z pracowni Muzeum im. Dzieduszyckich we Lwowie
dnia 17. grudnia 1924 r.